Een Afro-Amsterdamse gemeenschap in de zeventiende eeuw

Mark Ponte

English version

Vanaf het moment dat de Hollanders en Zeeuwen aan het eind van de zestiende eeuw actief werden in het Atlantisch gebied kwamen er mensen van Afrikaanse afkomst al dan niet vrijwillig in Amsterdam. Dat blijkt uit de doop- en trouwregisters en uit zeventiende-eeuwse notariële akten.

Het vroegste huwelijk van een Afrikaan in Amsterdam dat ik tot nu toe ben tegengekomen was nog in de zestiende eeuw. Op 2 januari 1593 ging de 29-jarige verversgezel Bastiaan Pietersz van ‘Maniconge in Afryken’ in ondertrouw met de Amsterdamse weduwe Trijntje Pieters. Zestien maanden later werd hun dochtertje Madelen gedoopt in de Nieuwe Kerk. In 1604 kocht Abdon de Kuiper van het Afrikaanse eiland São Tomè poorterrechten. Het jaar daarna trouwde hij met met Aeltje Gerrits van Wezel.

Ondertrouwakte Bastiaan Pieters van Maniconge in Afryken

In de loop van de zeventiende eeuw nam het aantal Amsterdammers van Afrikaanse afkomst gestaag toe en vanaf de jaren 1630 kunnen we spreken van kleine Afrikaanse gemeenschap van enkele tientallen mannen en vrouwen geboren in Afrika, maar ook in Brazilië en het Caribisch gebied. In deze periode werd er voornamelijk onderling getrouwd, en ook als er getuigen nodig waren bij een doop, huwelijk of notariële akte dan zocht men die in de eigen kleine kring. Aan de hand van dit soort heb ik een netwerk van mensen in kaart gebracht die elkaar goed moeten hebben gekend. De resultaten van dit onderzoek worden hopelijk later dit jaar gepubliceerd.

Zwarte zeemannen en soldaten

Tussen 1630 en 1670 waren de meeste Afrikaanse mannen die in Amsterdam trouwden zeeman of soldaat in dienst van de WIC en ook VOC. Zij trouwden met zwarte vrouwen, die waarschijnlijk meestal als bediende in de stad terecht waren gekomen. Soms trouwde men na afloop een maritieme carrière. Zoals Pieter Claesz Bruin van Brazil, die vanaf 1640 in notariële akten te vinden is als zeeman voor de WIC. In 1649 trouwde de inmiddels 44-jarige Pieter Claesz in Amsterdam met Lijsbeth Jans van Angola.

Anderen trouwden voordat ze weer naar zee vertrokken, zoals de Anthonio Manuel van het Kaapverdische Sint-Jago eiland die in de Turfstraat woonde. In 1632 trouwde hij met de eveneens Kaapverdische Hester Jans en vertrok vervolgens met een WIC-schip naar Brazilië. Twee jaar later was hij opnieuw in Amsterdam, vroeg een scheiding aan wegens overspel, en trouwde vervolgens met Magdalena Jans van Angola.

Waar woonden ze?

Deze meeste zwarte Amsterdammers in de zeventiende eeuw woonden in wat we nu de oude Jodenbuurt noemen, het gebied rond de Jodenbreestraat, het eiland Vlooyenburg (waar nu de Stopera staat), bij de voormalige St. Antonispoort en Leprozenhuis (Meester Visserplein). Net zoals veel andere arme immigranten woonden ze vaak met meerdere gezinnen in kleine kelderwoninkjes in stegen en gangen.  Zoals in de nu nog bestaande turfsteeg waar Anthony Manuel met zijn gezin woonde en de verdwenen Pauwengang bij de Joden Houttuinen. Maar niet iedereen woonde in een achteraf steegje. Vaandrig Francisco d’Angola woonde in 1659 op de hoek van de Jodenbreestraat en de Markensteeg. Francisco had in Nederlands-Brazilië de leiding had gegeven aan een Compagnie van zwarte soldaten in dienst van de West-Indische Compagnie (WIC).

Uiteraard was dit ook de buurt waar Rembrandt zijn atelier had. In zijn periode in de Jodenbreestraat tekende en schilderde Rembrandt diverse Afrikaanse mannen en vrouwen, zoals het schilderij bovenaan deze blog, zeer waarschijnlijk zijn eigen buurtgenoten.

Kaart met een aantal adressen van Afro-Amsterdammers (1616-1660)

Links:

De laatste tijd krijg ik regelmatig vragen over mijn onderzoek naar Afrikanen in zeventiende-eeuws Amsterdam. Ik hoop in de loop van 2018 een aantal artikelen hierover te publiceren. In afwachting daarvan schrijf ik hier alvast wat korte blogs met onderzoeksresultaten. Voor meer informatie kun je altijd contact opnemen, bijvoorbeeld via twitter @voetnoot.

13 gedachten over “Een Afro-Amsterdamse gemeenschap in de zeventiende eeuw”

  1. Helder en boeiend belicht. Zou mooi zijn, indien voornoemde artikelen een groter publiek zouden bereiken, bijv. via radio en t.v. te meer ook omdat er ook een andere kant de eerste Afrikaanse en Caraïbische immigranten belicht wordt. Voor zover ik op de hoogte ben wordt in ook in het hedendaags onderwijs hier niet over gerept.

    1. Dag Erick,
      Bedankt voor je reactie. Het is inderdaad mijn bedoeling om het onderzoek breed onder de aandacht te brengen. Het publiceren en verspreiden via sociale media is slechts een eerste stap.
      Groeten Mark

  2. Wat een interessant onderzoek! Mijn familie komt uit Amsterdam, heeft daar generaties gewoond. Ik kwam er pasgeleden, door een dna test, achter dat ik wat Nigeriaans bloed heb. Of dit echt zo is, is natuurlijk wel de vraag. Het sluit wel aan op het feit dat ik veel afro-american matches heb. Dit zou dus een reden kunnen zijn.

    1. Dag Evelien, heel interessant. Ik ken meerdere voorbeelden van (witte) Amsterdamse families met deels Afrikaanse roots. Wellicht dat genealogisch onderzoek hier meer over zou kunnen vertellen. Als je wilt kunnen we hierover mailen (mjponte(a)xs4all.nl). Groeten Mark

  3. Zeer interesant om te lezen als kaapverdiaan zijnde.
    Dit bevestigd dus dat kaapverdianen zich al eeuwen geleden vestigden in nl, en niet pas rond de jaren 60 70 zoals velen van ons denken.

  4. Geweldig onderzoek Mark! Weet nog hoe geïntrigeerd ik was toen ik in mijn onderzoek naar de geschiedenis van Beth Haim in Ouderkerk gegevens over Afrikanen vond. Had geen flauw idee dat hier nog zoveel meer over te vinden is. Leve archiefonderzoek!

  5. Als je ook geinteresseerd bent iets buiten Amsterdam check dan het verhaal van Christiaan van der Vegt (1750-1825, Weesp). Zijn nazaat Annemieke heeft heel veel hiervan uitgevonden. Ontzettend boeiend.

    1. Ja, prachtig onderzoek en website van Annemieke van der Vegt! Uiteraard ben ik ook zeer geïnteresseerd hoe het buiten Amsterdam en in 18e eeuw was.

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.