AN UNKNOWN REMBRANDT FROM THE ARCHIVE OF THE AMSTERDAM NOTARIES
Mark Ponte and Erik Schmitz
The two hitherto unknown references to Rembrandt were found by the computer in the settlement of the estate of master carpenter Jacob Wesselsz Wiltingh, who died in 1661. In the account of the management of the estate drawn up by the notary Gillis Borsselaer (active in Amsterdam 1636-1675) the expenses and income from the years 1661-1665 are listed in chronological order. On 1 December 1663 a payment to the city messenger is noted, relating to three different issues: Rembrandt, the renters of a house in the Grote Kattenburgerstraat and the title of a document (probably a transfer of ownership):
“Betaelt voor oncosten van Stadtsbode gelt van Rembrant de schilder te roepen met de luijden vande kelder ende kamer op kattenburch met een brieff opt Oostindische huijs overgeteijckent samen f. 1:13:- (Expenses paid to the city messenger to summon Rembrandt the painter, with the persons in the cellar and the room in the Grote Kattenburgerstraat with a document at the Oost-Indisch Huis transferred total f. 1:13:-)”.
The city messenger brought Rembrandt the notice that he was to appear, and the expense post of 7 December 1663 reveals why:
“Betaelt aen Rembrant de schilder voor schilderen vande overleden f. 15:14:- (Paid to Rembrandt the painter for painting the deceased f. 15:14:-
Mark Ponte and Erik Schmitz (2021). Rembrandt paints master carpenter Jacob Wesselsz Wiltingh. An unknown Rembrandt from the archive of the Amsterdam notaries. Kroniek van het Rembrandthuis 2021, 18-29. https://doi.org/10.48296/KvhR2021.02
This article is part of the essay that I wrote for the exhibition ‘Here. Black in Rembrandt’s Time’, please order the book to read the full essay and support the Rembrandthuis Museum (available in English and Dutch).
From the late sixteenth century onwards, more and more Sephardic Jews from Spain and Portugal found their way to Amsterdam. They settled mainly in the east of the city, near Jodenbreestraat; south of that street on Vlooienburg; and north, on the city island of Marken. In previous centuries these Portuguese, as they were usually called, were actually Jews who had been forced to live as Christians on the Iberian Peninsula. In Amsterdam, which was relatively tolerant of Judaism, many returned to the faith of their ancestors. With the arrival of the Portuguese, larger numbers of people of African descent came to the city for the first time. From the fifteenth century onwards, enslaved African men and women were traded on the Iberian Peninsula. Usually they had to work as domestic servants. For instance, various Jewish families brought black servants with them to the Netherlands. In addition, there were Sephardic families with relatives of mixed descent. Already in the early seventeenth century, Ernst Brinck, the later burgomaster of Harderwijk, wrote about his visit to Amsterdam after a grand tour through the Low Countries:
Most of the Portuguese, being largely Jews, live in [Joden]breestraat, and also have a house where they gather [i.e., holding services in a house synagogue]. Almost all of their servants are slaves and Moors’.
Rembrandt lived in the middle of a busy neighborhood full of migrants, like Sephardic Jews from Spain, Portugal and Brazil, Persians, Africans, sailors from all over Europe. The man on the left could well be a black Amsterdammer.
Rembrandt van Rijn, ‘Three Orientals Conversing’, Amsterdam, c. 1645 (Rijksmuseum)
The oldest registers of the Portuguese cemetery in Ouderkerk aan de Amstel mention ‘negras,’ ‘escravas’ (enslaved women) and ‘mulattas’ buried there. On 28 September 1629, for example, an ‘escrava’ of Abraham Aboaf was buried next to an ‘escrava’ of David Netto. Occasionally, black servants appeared before a notary to give a statement. On 3 August 1612, Domingos, a ‘black slave’ of Dr Francisco Lopes Henriques (David Farar), declared that he had been incited by a certain Lijsbet, who lived in a cellar in Jodenbreestraat, to steal Farar’s silverware and other items. On 14 March 1622, 27-year-old Marguerita Fonco ‘moca negra’ (black girl) authorised two Portuguese merchants to claim her salary from the inheritance of Felipa de Sa, for whom she had worked for six years. On 7 May 1616, the black sailor Bastiaan from Angola and Lijsbeth Jans from Angola were wed; the couple’s address was Vlooienburg, the island behind Jodenbreestraat. It is not inconceivable that the black men Rembrandt’s teacher Pieter Lastman featured in his history paintings of 1615-1625 came from this group.
Romeijn de Hooghe’s prints
The presence of black servants in the Sephardic community can also be seen in Romeijn de Hooghe’s prints of the Portuguese community from the last quarter of the seventeenth century. In the print of Huis de Pinto in Sint Antoniesbreestraat are several black figures: one standing prominently in a beautiful costume and the other somewhat hidden behind two ladies sporting late seventeenth-century fontange coiffures. Also interesting is the print of the pulpit in the new Portuguese synagogue, in which in the right foreground behind two white men in discussion – one holding a book – is a black man who quite remarkably does not wear a head covering, counter to Jewish laws.
Detail from: De teba (bima) in de Portugese Synagoge te Amsterdam, ca. 1695, Romeyn de Hooghe, c. 1695
In addition to this group of servants, there were also people of mixed descent within the Sephardic community. When the Afro-European Debora Nassy was about to leave for the Guianas with the Portuguese Nassy family, she wanted certification of her freedom. At an Amsterdam notary’s office, David Nassy declared that Debora ‘sijnde een bruijn vrouwspersoon ofte mulata’ (being a brown female or mulatto) was a free woman, and in his house ‘in vrijheijt geteelt & gebooren & als soodanigh oock opgevoet, sonder dat iemant ter werelt op haer persoon iets heeft te preteenderen’ (conceived & born in freedom & and also raised as such, without anyone in the world having any kind of claim on her person). Like many women of colour, Debora also worked as a servant, including for Hester Belmonte, the sister-in-law of Rembrandt’s rear neighbour David Belmonte. In her will, Sara Moreno, who had migrated to Amsterdam via Brazil and lived on Houtgracht, the canal south of Jodenbreestraat, left money and clothing to ‘haar swartin’ (her black woman) Luna and her daughter Esther.
Detail from: Huis van David de Pinto aan de Sint-Antoniesbreestraat te Amsterdam, Romeyn de Hooghe, ca. 1695
Slavery in Amsterdam
Most of these black servants probably had a background in slavery, a phenomenon that had no longer existed in the Low Countries for hundreds of years. It is significant that in the course of the seventeenth century the ban on slavery was explicitly incorporated in the printed codes of law. From 1644, under the heading ‘Van den Staet ende conditie van persoonen’ (on the status and condition of persons) the legal codes included the following stipulation: ‘Within the city of Amsterdam and its jurisdiction, all men are free, and none are slaves.’ This was a clear statement that the city did not condone slavery, and that every person was free. The second article determined how this freedom could be claimed: ‘The same [applies to] all slaves who come or are brought to this city and its jurisdiction; [they] are free and beyond the control and authority of their masters and [the latters’] wives; and in so far as their masters and mistresses wish to keep their slaves, and make them serve against their will, the persons concerned can arraign said masters and mistresses in the court of law of this city, where they then shall formally and legally declare them to be free.’This was literally adopted from an older Antwerp law.
Freedom from slavery thus applied to everyone in the city. If someone was held as a slave, that person could take the owner to municipal court and be declared free there. The initiative for this lay with the person who was enslaved. It is not known how often people took such steps. In 1656, 24-year-old Juliana, who had come to Amsterdam with Eliau de Burgos from Brazil, decided to run away instead of move to Barbados with the Burgos family. Occasionally, someone was declared free at a notary’s office, such as Zabelinha from Guinea and her children, who had come to Amsterdam with Simon Correa. They were granted their freedom on 30 October 1642.
In 1656
legde de Portugese suikerhandelaar Eliau de Burgos een verklaring af bij een
Amsterdamse notaris over de weggelopen zwarte vrouw genaamd Juliana, die hij in
slavernij had meegenomen uit Brazilië. Burgos was van plan te vertrekken naar
de plantagekolonie Barbados en wilde Juliana meenemen als bediende. Bij de
notaris vertelde De Burgos dat hij haar in 1643 als meisje had gekocht voor 525
gulden, en hij haar in Brazilië makkelijk voor een vergelijkbaar bedrag had
kunnen verkopen, maar dat Juliana hem gesmeekt zou hebben mee te mogen naar de
Republiek.
Of dat laatste waar is kunnen we betwijfelen, maar duidelijk is dat zij eenmaal in de Republiek niet van plan was om opnieuw naar een plantagekolonie te vertrekken. Integendeel, Juliana was inmiddels door Amsterdammers op de hoogte gebracht van de wetgeving in Amsterdam die stelde dat er in de stad geen slavernij bestond, waarop zij besloot hiernaar te handelen en weg te lopen.
Terwijl de
Amsterdammers de wereld over trokken, kwam de wereld naar Amsterdam. Vanaf het
moment dat de Amsterdammers rond 1600 hun vleugels uitsloegen naar Afrika, Azië
en Amerika kwamen mensen uit deze gebieden naar Amsterdam. Een deel van deze
mensen had een achtergrond in slavernij, maar anderen kwamen als diplomaten,
ambachtslui en zeelieden. In dit essay zal ik aan de hand van concrete
voorbeelden de ontwikkeling van Atlantische en Aziatische migratie naar
Amsterdam gedurende de zeventiende en achttiende eeuw schetsen. De nadruk
daarbij ligt op de vraag of slavernij was toegestaan in Amsterdam.
Vrije en slaafgemaakte zwarte Amsterdammers in de zeventiende eeuw
Wanneer de eerste Afrikaan of Aziaat zich in Amsterdam vestigde is natuurlijk moeilijk vast te stellen. Maar de gedocumenteerde aanwezigheid van zwarte Amsterdammers gaat terug tot de jaren 1590. In januari 1593 trouwde Bastiaen Pietersz van ‘Maniconge in Afryken’ – een rijk dat het huidige Congo en Angola omvat – met de Amsterdamse weduwe Trijn Pieters in de Oude Kerk. Pietersz was een verversgezel en werkte dus in de lakenindustrie. Vrijwel zeker was hij een vrije man. In 1594 werd hun dochter Madelen gedoopt in de Nieuwe Kerk op de Dam, misschien wel het eerste Afro-Europese meisje dat geboren werd in Amsterdam. Dit voorbeeld laat zien dat de Afrikaanse aanwezigheid in Amsterdam verder teruggaat dan de eerste gedocumenteerde Amsterdamse slavenhandels reis, namelijk die van het schip Fortuijn dat in 1596 vertrok.
‘De visitatie‘, 1640 door Rembrandt van Rijn, Detroit Institute of Arts
Tegelijkertijd kwamen vanaf het begin van
de zeventiende eeuw mensen in slavernij in Amsterdam terecht. De eerste
slaafgemaakten kwamen waarschijnlijk mee met Sefardische migranten uit Spanje
en Portugal Slavernij was een veelvoorkomend verschijnsel op het Iberisch
schiereiland. Zo was in Lissabon rond 1600
ten minste tien procent van de bevolking
van Afrikaanse afkomst. Sommige Sefardische families namen slaafgemaakte
bedienden mee naar Amsterdam. Op de Portugese begraafplaats Beth Haim werd een
aparte plek aangewezen als begraafplaats voor escravos
(slaven), criados (bedienden)
en moças (dienstmeisjes)
die wel joods, maar niet Portugees waren. In de zeventiende-eeuwse
begraafboeken zijn verschillende mensen van Afrikaanse afkomst te vinden die op
deze aparte plek werden begraven. De term ‘slaaf ’ werd slechts tweemaal
genoteerd: ‘Op 28 [september
1617]
werd een slavin van Abraham Aboaf begraven, achter de slavin van David Netto’,
later spreekt men van negros of
mulatos.
Andere joden van kleur werden op een reguliere
plek op de begraafplaats begraven, zoals
de ‘mulatte vrouw van de mulat Trombeta’ in 1620, en in 1629 de
inmiddels beroemde Elieser, de zwarte bediende van Paulo de Pina. Die laatste
kwam naast een slavenhandelaar te liggen.
Wetgeving over slavernij in Amsterdam
Met de komst van bedienden in slavernij werd de kwestie van slavernij in Amsterdam actueel. Formeel was slavernij al sinds de middeleeuwen niet toegestaan in de stad. In de boeken met ‘Keuren en Costumen’ van Amsterdam is vanaf 1644 een bepaling over slavernij opgenomen. Deze Amsterdamse bepaling was een letterlijke kopie van een Antwerpse die teruggaat tot in de zestiende eeuw. ‘Van den Staet ende conditie van persoonen’ de bepaling opgenomen dat: ‘Binnen der Stadt van Amstelredamme ende hare vrijheydt, zijn alle menschen vrij, ende gene Slaven.’ Een duidelijke bepaling waarin werd aangegeven dat de stad officieel geen slavernij erkende en dat ieder mens in Amsterdam als vrij persoon gezien moest worden. Het tweede artikel bepaalde hoe men die vrijheid kon opeisen: ‘Item alle slaven, die binnen deser Stede ende haere vryheyt komen ofte gebracht worden; zijn vrij ende buyten de macht ende authoriteyt van haer Meesters, ende Vrouwen; ende by soo verre haere Meesters ende Vrouwen de selve als slaven wilden houden, ende tegens haeren danck doen dienen, vermogen de selve persoonen haere voorsz. Meester ende Vrouwen voor den Gerechte deser Stede te doen dagen, ende hen aldaer rechtelyck vry te doen verklaren.’4 Het was dus mogelijk om de vrijheid te verkrijgen, maar dat vroeg wel wat van degene die in slavernij gehouden werd. Ten eerste moest je op de hoogte zijn van de wetgeving. Ten tweede moest je de (fysieke) mogelijkheid hebben om degene die jou als slaaf hield voor het gerecht te dagen. Ten derde moest je een plek hebben om naartoe te gaan nadat je bevrijd zou zijn. Hierdoor kon slavernij in de praktijk wel degelijk voorkomen.
Juist in deze periode kwamen steeds meer
mensen uit het Atlantisch gebied en Azië de stad binnen. Vrije zeelieden, maar
ook mensen in slavernij. Uit Afrika, Azië en, vanaf de verovering tot aan het
verlies van ‘Nieuw Holland’ door de WIC, vooral uit Brazilië. De latere
admiraal Jan van Galen ‘gaf ’ zijn vrouw Hillegonda Pieters in de jaren 1620 de
‘morin’ Maria. In 1638 kwam Hans Willem Louissen met vrouw, twee dochters en
twee ‘moulaten’ met het schip De Regenboge uit Brazilië. In 1639 vertrok Joan Roiz
Machado met zijn vrouw en een zwarte slaafgemaakte man met het schip Barcque Longe eveneens
uit Brazilië. In 1642 schonken
Simeon Correa en zijn vrouw Maria da Costa Caminha in Amsterdam de vrijheid aan
de zwarte vrouw Zabelinha en haar kinderen. In het kerkje van Sloterdijk trouwde
op 27 oktober
1652 slaafgemaakte
Jacob van ‘Bangalen’ met Susanna van ‘Gujarati’. Na de voltrekking van het
huwelijk werd het echtpaar teruggezonden naar Azië. Zij waren naar Amsterdam
meegenomen door Jan van Teylingen, commandeur van de VOC-handelspost Suratte in
India.
In de praktijk verliet een deel van de
bedienden, al dan niet met toestemming, hun ‘meesters’. In de jaren 1630 leefden dan ook diverse vrije zwarte families
in de omgeving van Vlooienburg en de Jodenbreestraat. Uit onderzoek is gebleken
dat tussen 1630 en
1665 ongeveer
honderd mensen van Afrikaanse afkomst trouwden in Amsterdam; deze mensen
woonden vrijwel allemaal bij elkaar in de buurt.6
Uit de schaarse documenten blijkt dat
deze mensen elkaar goed kenden, en met elkaar optrokken. Regelmatig trouwden in
Amsterdam aanwezige zwarte vrouwen met zwarte zeemannen die meestal via
Brazilië in Amsterdam terechtkwamen. Deze gemeenschap vormde waarschijnlijk het
vangnet waardoor mensen als Juliana uit slavernij konden vluchten.
Toename van slaafgemaakten uit Oost
en West
De situatie veranderde met de vestiging van verschillende plantagekolonien in Zuid-Amerika, Suriname, Berbice en Demerary. Deze koloniën waren zoals elders in deze bundel is te lezen, vrijwel volledig gebaseerd op de arbeid van tot slaaf gemaakte Afrikanen, en in mindere mate Inheemsen. Een klein deel van deze mensen zou ooit in Amsterdam of elders in de Republiek terechtkomen. Toch reisden plantage-eigenaren steeds vaker uit de plantagekoloniën naar de Republiek, voor zaken of om zich daar permanent te vestigen, waarbij zij vaak slaafgemaakte bedienden meenamen. In de loop van de achttiende eeuw nam de komst van slaafgemaakten uit met name Suriname dan ook flink toe. De Surinaamse gouverneursjournalen geven een indruk van het komen en gaan van plantage-eigenaren en anderen met hun slaafgemaakte bedienden. In de loop van de achttiende en negentiende eeuw zijn honderden slaafgemaakten uit Suriname voor korte of langere tijd in de Republiek terechtgekomen.
door Michiel van Musscher
Een voorbeeld uit 1769 geeft een indruk van de omvang van dit fenomeen. Op 1 mei 1769 vertrokken vier schepen uit Paramaribo naar Amsterdam, de Spion, de Jonge Elias, de Johan Coenraad en de Anna Maria Magdalena. Onder de 33 passagiers waren acht slaafgemaakten, Princes en Tamra, de jongen Turk, de jongen Hazard, de meisjes Diana, Porta en Venus en de jongen September. Jaarlijks vertrokken tientallen schepen, en op vrijwel elk schip dat in de Republiek aankwam, waren slaafgemaakten aanwezig. Velen gingen na enige tijd weer terug naar Suriname zonder dat er iets aan hun juridische status veranderd was. Anderen bleven in de Republiek tot aan hun dood, zoals Susanna Dumion, die door de weduwe Susanne l’Espinasse werd meegenomen naar Amsterdam. Dumion wordt door L’Espinasse in haar in Amsterdam opgemaakte testament ‘slavin of dienstmaagd’ genoemd, bij overlijden van L’Espinasse zou Dumion de vrijheid en een toelage van 4 gulden per week worden toegekend. Op 28 mei 1784 liet Dumion zelf een testament opmaken. Uiteindelijk zou Susanna Dumion op 12 november 1818 op 105-jarige leeftijd overlijden in Haarlem, volgens de overlijdensakte liet zij geen vaste goederen na. Andere slaafgemaakten werden in Amsterdam, na kortere of langere tijd, formeel vrijgemaakt door hun eigenaren. Een voorbeeld is Juan Francisco Ado, die in 1731 in Amsterdam arriveerde met Anna Levina Leendertsz, vrouw van de voormalige gouverneur van Curaçao, en oud-schepen van Amsterdam Jan Noach du Fay. Al voor vertrek uit Curaçao was afgesproken dat als de ‘slaaff haar […] behoorlijk mochte dienen en oppassen geduurende de reijse’, hij in de Republiek zijn vrijheid zou krijgen. Formele vrijmakingen hadden meestal te maken met een geplande reis naar het buitenland, meestal terug naar de kolonie, in het geval van Ado terug naar Curaçao. Terwijl in Suriname steeds meer slaafgemaakten het oerwoud in vluchtten om in vrijheid te kunnen leven, hadden de bewoners van de relatief kleine Caribische eilanden als Curaçao minder mogelijkheden. Regelmatig probeerde slaafgemaakten als verstekeling te vluchten, ook naar de Republiek. Lang niet altijd was dit succesvol en dan werden verstekelingen uiteindelijk vaak teruggestuurd. Zoals Paap die in Axim werd geboren en in Curaçao als slaaf werd verkocht. In 1734 ging hij als verstekeling aan boord van het schip Werkendam richting Amsterdam. Hij wilde doorreizen naar Afrika, maar werd na een beslissing van de Staten-Generaal teruggestuurd naar Curaçao.
De viering van de Pesachmaaltijd Bernard Picart , 1725 (Amsterdam Museum)
De VOC probeerde de komst van
slaafgemaakten naar de Republiek vanuit Azië zoveel mogelijk te beperken.
Repatriërende VOC-dienaren moesten meegenomen slaafgemaakte bedienden in
principe achterlaten op de Kaap, tenzij zij uitdrukkelijk toestemming hadden om
mensen mee te nemen. Toch kwamen veel Aziatische mannen en vrouwen met een
achtergrond in slavernij in de loop van de zeventiende, achttiende en
negentiende eeuw in Amsterdam terecht. In de bronnen worden zij meestal ‘gewesene
slavinnen’ genoemd. Thomas Matroos en zijn vrouw Maria de Grave lieten op 8 november 1729
bij een notaris vastleggen dat hun ‘geweesene
Slavinne, die zij uijt India herwaarts met haar hebben overgebragt, genaamt
Sara van Java, bij de langst levende zal blijven woonen tot haar dood toe’.
Bij overlijdenvan Matroos dienden de erfgenamen Sara in huis te nemen
of tot aanhaar dood een jaarlijkse toelage van f. 150,- te betalen. Op 15 mei 1737
liet Calistrevan Amboina (Ambon)
bij dezelfde notaris haar eigen testament op- maken, ook zij werd een ‘geweesene
slavinne’ genoemd. Zij was naar deRepubliek meegenomen, door de vanuit
Batavia repatriërende VOC-opperkoopmanJan Elsevier en zijn vrouw Ida
van der Schuur. Op 21 december1691 werd
‘Lea van Balij gewesene slavinne tot Batavia’ in de Westerkerk gedoopt.Ze
woonde bij Ida Castelijn op de Keizersgracht en was waarschijnlijkmeegenomen
door Ida Castelijn en Jan Parvé, de admiraal van een retourvlootin 1690. De rest van haar leven bleef Lea van
Balij in Amsterdamen trouwde in 1708
met Nicolaas Baltus van Ambon (Molukken).
Juridisch verzet en formalisering
Tot diep in de achttiende eeuw veranderde meestal niets aan de status van slaafgemaakten: zij bleven slaven wanneer zij na een verblijf in Amsterdam terugkeerden naar Suriname of andere kolonies. Totdat Marijtje Criool en haar dochter Jacoba Leilad, beiden als slaafgemaakten naar de Republiek gebracht, in 1771 bij de Staten-Generaal om vrijbrieven vroegen om daarmee als vrije mensen naar Suriname te kunnen vertrekken. De Staten-Generaal besloten, gebaseerd op de oude wetgeving dat de Republiek geen slavernij kende, dat vrijbrieven niet nodig waren, omdat zij vanwege hun aanwezigheid op ‘vrije grond’ automatisch vrij waren geworden. Dat hier direct gebruik van werd gemaakt door andere slaafgemaakten blijkt wel uit het verhaal van Adriaan Isaak Koopman. Koopman was als Fortuin, de slaafgemaakte bediende van Reinier du Plessis, in 1772 in Amsterdam aangekomen. In Amsterdam wilde hij zich laten dopen in de hervormde kerk. Du Plessis wilde daar geen toestemming voor geven, waarna Fortuyn zich op het plakkaat van 1771 beriep.
De beslissing van de Staten-Generaal
leidde tot onrust onder de planters in Suriname en de investeerders in
Amsterdam. De investeerders in Amsterdam maakten zich druk om het
kapitaalverlies. Om hen tegemoet te komen, werd de regelgeving door de
Staten-Generaal aangepast. In 1776 werd bepaald dat slaafgemaakten die in de Republiek aankwamen niet
automatisch vrij werden, maar pas na een halfjaar, met de mogelijkheid tot
verlenging van nog een halfjaar. Als de slaafgemaakte na dat jaar nog niet was
teruggestuurd naar Suriname werd hij automatisch vrij, ook bij terugkeer naar
de kolonie. Maar zelfs daarna werd dit nog af en toe met succes betwist door
slaveneigenaren.
Conclusie
Hierboven is aan de hand van voorbeelden
de ontwikkeling geschetst van Aziatische en Atlantische migratie naar Amsterdam
gedurende de zeventiende en achttiende eeuw. Gedurende de hele periode van
slavernij leefden Aziatische en Atlantische migranten in Amsterdam, al dan niet
met een achtergrond in slavernij. Een deel van hen leefde in vrijheid,
waaronder een kleine zwarte gemeenschap in de zeventiende eeuw in de omgeving
van de Jodenbreestraat. Het oude van vrijheidslievende principes getuigende
plakkaat werd nooit door autoriteiten actief gehandhaafd, waardoor slavernij in
de praktijk bestond. Het plakkaat bood voor sommige naar Amsterdam gemigreerde slaafgemaakten
wel een mogelijkheid om hun vrijheid op te eisen.
In officiële documenten werden voormalige slaafgemaakten uit Azië in de Republiek ‘gewesene slaven’ genoemd. Tegelijkertijd kwamen in de loop van de achttiende eeuw honderden slaafgemaakten uit de Guyana’s voor kortere tijd naar Amsterdam. Aan hun juridische status veranderde meestal niets en zij bleven slaven. Dit werd in de jaren 1770 door een aantal slaafgemaakten succesvol aangevochten, waardoor slaven op basis van een bezoek aan de Republiek vrij konden worden verklaard. Maar deze maas in de wet werd in 1776 gedicht om voorrang te geven aan de belangen van slavenhouders en in slavernij investerende Amsterdammers.
Onder de brug slapen is bijna spreekwoordelijk geworden voor het leven van daklozen op straat. Beschutting zoeken tegen de elementen gebeurde vroeger natuurlijk net zo goed als nu. Onder verschillende bruggen in de stad bevonden zich openbare secreten (urinoirs), waar Amsterdammers in de 17de en 18de eeuw hun behoefte konden doen. Het moeten behoorlijk smerige plaatsen zijn geweest; niet zelden werd er zelfs een lijk uit opgehaald. Maar het waren ook plekken voor buitenstaanders in de samenleving. Bekend is dat mannen er op zoek gingen naar homoseksuele contacten. Daklozen sliepen er: mannen en vrouwen op de vlucht voor de winterkou. Soms ging het om wonderlijke types, zoals ‘Waarzegster Janneke’ en ‘Malle Kees met de bellen’.
Kort na haar oprichting in 1621 liet de West-Indische
Compagnie (WIC) haar oog vallen op de suikerregio’s in het
noordoosten van Brazilië. In 1624 lukte het om Salvador de
Bahia te bezetten, de Portugese hoofdstad van Brazilië.
Door gebrek aan ondersteuning moesten de Nederlanders
de stad al gauw weer opgeven, maar in 1630 slaagden ze
erin de suikerregio’s Paraiba en Pernambuco te veroveren.
Als het grootste suiker producerende gebied ter wereld, was
Pernambuco de hoofdprijs. Deze gebieden vormden de basis
voor de kolonie Nova Holanda of Nederlands-Brazilië, met als
centrum ’t Recief, het huidige Recife.
De korte tijd dat de Nederlanders het er voor het zeggen
hadden, was een tijd van ongekende diversiteit. In Recife
woonden mensen van verschillende geloven, etnische
herkomst en culturen. De WIC hield zich op grote schaal
bezig met slavenhandel en duizenden tot slaaf gemaakte
Afrikanen kwamen door Recife op weg naar de suikerplantages.
De Hollanders smeedden ook allianties met de inheemse
bevolking, de ‘Brasiliaenen’, en Recife kende de eerste
joodse gemeenschap van Amerika. Omdat de kolonie vrijwel
permanent in staat van oorlog was, waren er ook duizenden
huursoldaten: jongens en jongemannen uit heel Europa die
hun eigen talen en culturen meebrachten.
Samen met Bruno Miranda schreef ik een stuk voor het tijdschrift Monumentaal.
Met de expansiedrift in Oost en West kwamen er steeds meer exotische dieren naar de stad. Amsterdammers waren in het algemeen verzot op vogels. In boedelbeschrijvingen komen regelmatig parkieten, papegaaien en kaketoes voor. In een testament uit 1647 wordt zelfs het eigendom van een “pelikaanvogel” over twee kinderen verdeeld.
Matrozen namen vogels en apen mee als souvenir of handelswaar. Op 10 juli 1636 verschenen WIC-kapitein Pierre le Grand en een bierhandelaar bij notaris Henrick Schaef om een verklaring af te leggen op verzoek van Catharina Wiltschut, huisvrouw van collega-kapitein David Adam Wiltschut. Catharina was boos. Haar was een parkiet beloofd, “sijn[de] een indiaensche vogel, die in t spreken van woorden uit verscheijden talen wel geleert was”, maar ze werd opgezadeld met een papegaai. De parkiet was, zo vertellen de getuigen, toevertrouwd aan luitenant Johan van Oosterzee, die de meertalige vogel in Amsterdam aan Wiltschut moest afleveren, maar in Zeeland had geruild voor een papegaai.
Lang niet alle exotische dieren overleefden de lange reis over de oceaan. In april 1763 vertrok het fregat Geertruij en Elsje uit Suriname met aan boord niet alleen de gebruikelijke koffie en suiker, maar ook een “zeer groote zeeschilpad” om in Amsterdam af te leveren. Het dier overleefde de reis niet: hij overleed op 19 mei 1763. Omdat het dode dier erg begon te stinken, gooide de bemanning het in zee. Waarschijnlijk was het een lederschildpad, die van februari tot juli op de modderige stranden van Suriname eieren legt.
Een enkele keer kwam een aap in een notariële akte terecht, zoals op 7 oktober 1786. Een drietal vrouwen uit de Jordaan legde een verklaring af over de overlast die zij hadden van Jan Straatman en zijn aap. De dames zaten enkele dagen eerder in Laurierstraat bij de Metselaarsgang aan een tafeltje met koekjes, toen Straatman met zijn aap passeerde. De man liet het beestje plotseling los, de koekjes vormden een aantrekkelijke buit en binnen een mum van tijd at de aap bijna alle koekjes op.
Meer over dieren in notariële akten in ‘‘Een haes die op de trommel slaet’ op de website van Ons Amsterdam (op papier verschenen oktober 2019)
‘Siet daer, dat geef ik u’. Met die woorden smeet de dronkenlap een bosje gras waarmee hij net z’n gat had afgeveegd naar Weyntje Schouten, de keurige vrouw van de Amsterdamse koopman Pieter Gerritsz Hooft. Het was op een zomeravond in 1639 en het gebeurde in de tuin van herberg De Hulk bij de Gaasp, aan de rand van de Bijlmer.
Tussen 1630 en 1660 schilderde Rembrandt diverse mensen van
Afrikaanse afkomst op straat en in zijn atelier in Amsterdam, met als
hoogtepunt het schilderij Twee Afrikanen. In de buurt van zijn atelier bestond
een kleine Afrikaanse gemeenschap.
Dit artikel verscheen in Wereldgeschiedenis van Nederland, een initiatief van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
Bij de Nederlandse Gouden Eeuw denk je algauw aan
schilderkunst en in het bijzonder aan de grootste Nederlandse schilder uit die
tijd: Rembrandt Harmensz van Rijn. De uiterst productieve Rembrandt tekende en
schilderde vele Amsterdammers uit zijn omgeving, vaak immigranten. Opvallend is
het aantal zwarte mannen en vrouwen in het werk van Rembrandt en enkele
tijdgenoten. Tussen 1630 en 1660 schetste en schilderde hij verschillende
mensen van Afrikaanse afkomst, toen vaak moren genoemd, op straat en in zijn
atelier aan de Jodenbreestraat.
Het hoogtepunt in het ‘zwarte’ oeuvre vormt ongetwijfeld het
schilderij met twee Afrikanen, dat tegenwoordig, toepasselijk genoeg, in het
Mauritshuis hangt. Dat stadspaleis werd door graaf Johan Maurits van
Nassau-Siegen, van 1637 tot 1644 gouverneur van Nederlands-Brazilië, gebouwd.
De meeste Afrikanen in de Republiek in die tijd hadden ook een deels
Braziliaanse geschiedenis.
Slavernij en vrijheid in Amsterdam
Hoewel de aantallen bescheiden waren, kon je in 1646, het
jaar dat Bredero’s Moortje voor het eerst in de Stadschouwburg werd gespeeld,
in Amsterdam naast mensen uit alle delen van Europa ook immigranten uit Afrika,
Azië en Noord- en Zuid-Amerika tegenkomen. Dit was de periode waarin de
West-Indische Compagnie (WIC) zich voor het eerst actief met slavenhandel ging
bezighouden en de Nederlanders voor enkele tientallen jaren zelfs de
belangrijkste slavenhandelaren ter wereld werden. In de periode 1640-1660
werden er ten minste 164 slavenreizen op touw gezet onder Nederlandse vlag.
Daarnaast werden er nog eens enkele tientallen Portugese en Britse
slavenschepen veroverd. De gevangen Afrikanen op deze schepen werden verhandeld
in Nederlands-Brazilië, Spaans-Amerika en verschillende eilanden in het
Caribisch gebied.
Hoewel de meeste zwarte mensen in het Nederlands-Atlantische
Rijk in Amerika een ervaring van slavernij zullen hebben gehad, betekende dat
zeker niet dat alle Afrikanen in slavernij verkeerden, zeker niet in de
Republiek. De bronnen zijn schaars, niet vreemd, want slavernij was formeel
niet toegestaan in steden als Amsterdam. Letterlijk was er vanaf de jaren 1640
de volgende bepaling opgenomen in het keurboek van Amsterdam: ‘Binnen der Stadt
van Amstelredamme ende hare vrijheydt, zijn alle menschen vrij, ende gene
Slaven.’ Het tweede artikel stelde wel dat degene die als slaaf werd gehouden,
zelf zijn of haar vrijheid moest opeisen.
In de praktijk betekende dit dat slavernij niet op grote
schaal voorkwam, maar ook zeker niet afwezig was in Amsterdam. Uit notariële
akten blijkt dat er in allerlei huishoudens in Amsterdam mensen voor kortere of
langere tijd in slavernij hebben geleefd. Zo woonde in het huis van de in
Brazilië geboren scheepskapitein Laurens de Rasiere de zwarte jongen Jan Pick
van Angola als slaaf, pas na de dood van de kapitein werd Jan vrijgemaakt door
zijn weduwe, omdat hij na jaren van trouwe dienst ‘zijn eigen fortuin wilde
zoeken’. Adou Quacou die geboren was in Axim, een plaats aan de kust van het
huidige Ghana, waar de wic in 1642 een fort op de Portugezen had veroverd, werd
in 1662 in Amsterdam vrijgemaakt door Hubert van Gageldonck, voormalig
opperkoopman in Afrika, en is waarschijnlijk daarna teruggekeerd naar Axim.
Ook Portugese Joden die zich rond de val van Nederlands-Brazilië in Amsterdam vestigden, namen vaak zwarte bedienden en soms ook gekleurde familieleden mee. Suikerhandelaar Eliau Burgos nam de vierentwintigjarige Juliana en veertienjarige Esperanca mee. Toen Eliau haar in 1656 naar het Caribische eiland Barbados wilde meenemen, liep Juliana weg. Simeon Correa en zijn vrouw Maria da Costa Caminha schonken de uit Brazilië meegenomen maar in Afrika geboren zwarte vrouw Zabelinha en haar kinderen de vrijheid in Amsterdam. David Nassy die zich later in Suriname zou vestigen nam, naast een aantal bedienden, ene Debora mee. In 1659 verklaarde Nassy dat Debora een vrije ‘mulata ofte bruin vrouwspersoon’ was, in zijn huis geboren, een familielid van gemengde afkomst. Zowel in bronnen van de joodse gemeente als in andere notariële akten draagt zij de naam Nassy.
Rembrandt, Twee Afrikaanse Mannen (1656?/1661), Mauritshuis Den Haag
Zwarte zeelui in Amsterdam
Naast de mensen die in slavernij in Amsterdam terecht waren
gekomen, waren er rond 1650 enkele tientallen zwarte zeelui en soldaten, vaak
in dienst van de West-Indische Compagnie, die zich in de havenstad Amsterdam
vestigden. Deze mannen kwamen zowel uit Afrika als uit de veroverde gebieden,
met name Brazilië. Deze zeemannen en soldaten vestigden zich, net als de
Portugese Joden, in de buurt van de Jodenbreestraat, de achterliggende
Houttuinen, het eiland Vlooyenburg en bij de Sint-Anthoniespoort aan het einde
van de straat. Een buurt waar al meer Afrikanen als bedienden in de huizen van
Portugezen leefden.
Op 17 januari 1659 werd Francisco van Angola ‘vendrig van Brasil’
begraven op het St.-Anthoniskerkhof in Amsterdam. Francisco had in Brazilië de
leiding gegeven aan een ‘Compagnie de negros’ die aan de kant van de Republiek
vocht tegen de Portugezen. Na de Nederlandse nederlaag in 1654 vestigde
Francisco zich met zijn vrouw Sesijelije Krablije in de Jodenbreestraat, om de
hoek bij Rembrandt van Rijn. In deze omgeving woonde in deze periode meerdere
zwarte zeemannen, de meesten waarschijnlijk net als Francisco veteranen uit
Brazilië. In 1652 trouwde de zeeman Jan Noenes uit Congo met de bediende
Marietje Cos uit Angola in Amsterdam. Marietje was met de Braziliaanse
suikermakelaar Mozes Navarro naar Amsterdam gekomen, bij wie ze tot aan haar
huwelijk woonde vlak achter de Jodenbreestraat in de Houttuinen.
Jan Noenes en Marietje Cos waren niet de enige Afrikanen in
deze buurt die in het huwelijk traden. Vanaf het eind van de zestiende eeuw
zijn er meerdere Afrikanen geweest die in Amsterdam trouwden. Tot aan de jaren
1620, maar ook na de jaren 1660, deden zij dit vooral met Europese vrouwen,
vanaf de jaren twintig tot en met de later jaren 1660 vooral met zwarte
vrouwen. Die laatsten waren, zoals Marietje, meestal in slavernij naar de Republiek
gekomen, maar leidden inmiddels een redelijk onafhankelijk leven. Het
hoogtepunt vormt de periode rond het ‘verlies’ van Nederlands-Brazilië. In de
jaren 1650 en 1660 trouwden enkele tientallen Afrikaanse stellen in Amsterdam,
de meesten van hen gaven als herkomst Angola of Brazilië op. Zij lieten hun
kinderen meestal dopen in het huis Mozes, de rooms-katholieke schuilkerk in de
Breestraat. Daarbij namen zij ook steevast zwarte getuigen mee. We kunnen voor
deze periode dan ook sprekevan een kleine zwarte gemeenschap, juist in de
omgeving van Rembrandts atelier. Een gemeenschap, bestaande uit zeelui en
(voormalige) bedienden, waarvan de mensen qua taal, religie en cultuur, net als
hun Joodse buren, sterk georiënteerd waren op het Portugese koloniale rijk. Zij
leefden vaak met meerdere gezinnen in kelderwoningen, waar ook onderdak werd
verschaft aan nieuwe migranten en wellicht ook weggelopen slaven. Afrikanen die
de schilder vrijwel dagelijks gezien moet hebben en die soms op straat en af en
toe in zijn atelier als model dienden.
Rembrandts Afrikanen
Die toename van het aantal mensen van Afrikaanse afkomst in de directe omgeving van Rembrandt zien we dan ook terug in het werk van de schilder en zijn collega’s, vaak als studiemateriaal voor Bijbelse of historische scènes. Zo staat er een zwarte vrouw als bediende van Maria afgebeeld op Rembrandts De Visitatie (1640) en op de ets De onthoofding van Johannes De doper (1640) staat een zwarte jongen als bediende van de beul.
Rembrandt (1606-1669), De visitatie, 1640, olieverf op paneel, 56.5 x 47.9 cm, Detroit Institute of Arts, Detroit, Michigan
Het bekendste voorbeeld is natuurlijk het schilderij met
twee Afrikanen. Op het doek staat het jaartal 1661 vermeld, maar uit een
boedelinventaris van Rembrandts atelier in 1656 blijkt dat er op dat moment al
een schilderij ‘Twee mooren in een stuck van Rembrandt’ in de ‘Groote
schilderskamer’ hing. Dat moet hetzelfde of een vergelijkbaar schilderij zijn
geweest.
We zullen waarschijnlijk nooit precies weten wie de twee
mannen zijn die op het schilderij in het Mauritshuis zijn afgebeeld. Misschien
waren het de broers Manuel en Bastiaan Ferdinando van het Afrikaanse eiland São
Tomé die bij de stadspoort aan het einde van de Jodenbreestraat woonden. De
broers traden in april 1656 als bootgezellen samen in dienst van de Amsterdamse
admiraliteit. Een jaar later trouwde Bastiaan in Amsterdam met Maria van Angola
en werd hun dochtertje Lucia gedoopt in het huis Mozes. Ook Manuel bleef in
Amsterdam wonen, waar hij in 1679 werd begraven.
Deze week is mijn artikel ”Al de swarten die hier ter stede comen’ Een Afro-Atlantische gemeenschap in zeventiende-eeuws Amsterdam’ verschenen in TSEG/ Low Countries Journal of Social and Economic History. In dit artikel laat ik zien dat er in het midden van de zeventiende eeuw al een zwarte gemeenschap bestond in Amsterdam, een Afro-Atlantische gemeenschap met mensen uit de Afrika, Brazilië en het Caribisch gebied.
Op zondag 17 januari 1659 werd ‘Francycks van Angola vendrick van Brasil de man van Sesijelij Krableije [wonende] op de Breestraat in de Marcussteegh onder de Engel’ begraven op de Amsterdamse St. Anthoniesbegraafplaats. Francycks, of Fransisco d’ Angola, zoals hij in de administratie van de West-Indische Compagnie (wic) genoemd werd, had enkele jaren als vaandrig van een ‘compagnie van negros’ aan de kant van de Republiek in Nederlands-Brazilië tegen de Portugezen gevochten. Francisco was een van de Afrikanen die zich gedurende de zeventiende eeuw permanent of tijdelijk in Amsterdam vestigden. Velen van hen hadden net als Francisco een loopbaan achter de rug in dienst van de WIC.
For a very short introduction in English, check out this Twitter thread
Jodenbreestraat hoek Markenstreeg met op de Hoek het huis met de Engel in 1818, in 1659 woonde Francisco van Angola op deze hoek. Tekening Gerrit Lamberts, Collectie K.O.G. (Beeldbank)
Wie in 1656 in de Jodenbreestraat kwam, liep mensen tegen het lijf van over de wereld. Ze trokken de aandacht, zeker de mensen van Afrikaanse afkomst die in die buurt woonden. Het moet voor Rembrandt en zijn collega’s als Govert Flinck een inspirerende omgeving geweest zijn. Hij maakte dankbaar gebruik van deze zwarte Amsterdammers als model voor etsen, tekeningen en schilderijen.
Meer weten? Op 20 januari ga ik met theatermaker en curator Jörgen Tjon A Fong in gesprek over Rembrandt en zijn zwarte buren. 15 uur in het Stadsarchief Amsterdam, toegang is gratis.
Wie in 1656 in de Jodenbreestraat kwam, liep mensen tegen het lijf van over de wereld. Ze trokken de aandacht, zeker de mensen van Afrikaanse afkomst die in die buurt woonden. Het moet voor Rembrandt en zijn collega’s als Govert Flinck een inspirerende omgeving geweest zijn. Hij maakte dankbaar gebruik van deze zwarte Amsterdammers als model voor etsen, tekeningen en schilderijen.