In the archives, we often stumble across fragments of human lives: declarations, authorizations, or contracts that demonstrate the existence of a person otherwise absent from the historical record. Many thousands of Amsterdam men took to the sea in the service of the Dutch East India Company (VOC), Dutch West India Company (WIC), or merchant marine. This undoubtedly also applies to black Amsterdammers. Some of them probably never visited a public notary or served as a godparent at a baptism. For a few of them, some traces of their lives have been preserved. A case in point is the married couple Lijsbeth Pieters of Angola and Pieter Claesz Bruijn of Brasil.
Marriage bann of Pieter Claes Bruyn from Brazil and Lijsbeth Pieters from Angola, 6 November 1649.
Shortly before four o’clock on 23 March 1640, Pieter Claesz Swart of Brasil entered the office of Henrick Schaeff, behind WIC headquarters on Haarlemmerdijk, accompanied by Willem de Keijser of Middelburg. Schaeff was both a notary and a clerk for the WIC, and the boundary between his two roles was often blurred. Thousands of sailors on the verge of departing for the Atlantic region – territories ranging from West Africa and Brazil to New Amsterdam and North America – visited him for various purposes, such as signing letters of debt to the many local innkeepers, thus pledging away much of their pay. Both Pieter and Willem worked for the WIC, and they had accumulated debts of 50 and 100 guilders respectively to Jan Pietersz Santdrager and his wife Anna Jansz in Amsterdam.
De Hollandse Tuyn and other ships have returned from Brazil under the command of Paulus van Caerden, painting by Hendrick Vroom.
Pieter Claesz Swart was a man of colour. He was a bosschieter – an able seaman – from Brazil, and in 1640 he was about to embark on a new voyage on the WIC yacht Goerree. One of the two notarial deeds that Pieter Claesz signed that day describes him as speaking the Dutch language proficiently. Four years later, Pieter Claesz was back in Amsterdam, where he again accumulated a debt to the keeper of a hostelry in the Jordaan district, this time amounting to no less than 124 guilders, easily a year’s salary for a seaman. This time, interestingly, he is referred to as Peter Claesz Bruijn van Brazilië. (Swart means ‘Black’ and Bruijn means ‘Brown’.) This is the name under which he was later known. In January 1644, he went to sea again, this time on the WIC vessel Mauritius.
Map of Vlooienburg / Jodenbreestraat Area, 6 is House Moyses, 7 Rembrandt’s studio.
At that time, Pieter Claesz was not yet in touch with the small black community around Jodenbreestraat. He accumulated his debts in inns for white people, and the witnesses to his notarial deeds were white. By the late 1640s and 1650s, this situation had changed. In November 1649, when Pieter Claesz was 44 years old, he registered to marry to Lijsbeth Pieters of Angola, whom the notarial deed listed as living in Jodenbreestraat. He probably moved in with her. It is not clear whether he returned to sea after that or remained in Amsterdam. What we do know is that he was in Amsterdam in 1659. In August and October he was a witness to the baptisms of black children in the Catholic house church in the Huis Moyses in Jodenbreestraat. The first of these children, Pieter – undoubtedly named after Pieter Claesz – was the son of Alexander van Angola and Lijsbeth Dames. The second child – Catharina – was the daughter of Louis and Esperanza Alphonse. That same day, Nicolaus, the son of Emanuel and Branca Alphonse, was also baptized. The witness was Lijsbeth Pieters. She had also acted as a witness a few years earlier, in 1657, at the baptism of that couple’s first child Lucretia, as well as for Lucia, the daughter of Bastiaan and Maria Ferdinandes. These are all names of people from the small black community in and around Jodenbreestraat, of which Pieter and Lijsbeth had become important members.
How to cite: Mark Ponte, ‘Pieter Claesz Bruijn and Lijsbeth Pieters’, in: Elmer Kolfin and Epco Runia ed., Black in Rembrandt’s Time, W Books / The Rembrandt House Museum, Amsterdam 2020, 60-61.
This short piece is part of the new multimediatour in the Mauritshuis Museum and online (English and Dutch).
The Amsterdam elite of the seventeenth century were keen to have their portraits painted by the great masters of the day. This young girl was painted in 1640 by Govert Flinck, Rembrandt’s best pupil. The toddler, who’s adorned with gold, stands next to her high chair. Lying on the tray is some white sugar, still a luxury item in the mid-seventeenth century.
Did the child’s parents want to show that they were so wealthy they could give their child sugar as a treat? Or does it have a deeper significance? Does it possibly symbolise that her parents were involved in the sugar trade, like many Dutch people who were directly and indirectly involved in the trade and production of sugar at that time?
I don’t know. What I do know is that hiding behind that white sugar on the tray is a history of slavery and exploitation. It was the cultivation of sugar that had drawn the Dutch to Brazil. Thanks to the capture of the rich Brazilian province of Pernambuco, the Amsterdam sugar industry flourished in 1640. Every year, dozens of ships left the Dutch Republic to collect sugar from there.
Some of these ships sailed to Brazil via the west coast of Africa, where people were traded. Men, women and children were placed in the hold and transported to Brazil. After the gruelling journey, they were set to work on the plantations and in the sugar mills.
In the meantime, dozens of refineries appeared in Amsterdam where the sugar cane sap was refined into fine, white sugar, for this little girl to enjoy as a sweet.
Op 4 december 1682 tekende de inheems Surinaamse leider Uquerika twee machtigingen bij notaris Dirk van der Groe. Opnieuw een bijzondere vondst, bij deze recent met behulp van Handwritten Tekst Recognition ontsloten notaris. Uquerika was één van de eerste inheemse Surinamers in Amsterdam, en was zeer waarschijnlijk de allereerste die een geschreven bewijs van zijn aanwezigheid achterliet.
Vanaf de vroege zeventiende eeuw kwamen er Inheemse Zuid-Amerikanen, toen vaak Indiaenen of Brasilianen genoemd, naar Amsterdam. Zowel vrije bondgenoten van de West-Indische Compagnie (WIC) en individuele kolonisten, als tot slaaf gemaakte inheemsen. In de notariële en andere Amsterdamse archieven zijn diverse sporen van hun aanwezigheid in Amsterdam terug te vinden. In de eerste helft van de zeventiende eeuw kwamen zij vooral uit Brazilië, vanaf de verovering van Suriname in 1667, kwamen zij vaak daar vandaan.
Translation of spoken column in 2018. Read the original in Dutch at Over de Muur
We know Rembrandt van Rijn mainly for works such as The Night Watch and The Jewish Bride, but in the course of his career he also painted and drew various black women and men. He was able to do this in his masterly way because he lived in a multicultural seventeenth-century neighbourhood in Amsterdam: the area around today’s Jodenbreestraat, where dozens of people of African descent also lived. People he encountered on the street and could invite to his studio.
The highlight of Rembrandt’s ‘Black’ oeuvre is of course the painting Two African men – appropriately enough – in the collection of the Mauritshuis in The Hague. Appropriate because, like Maurits van Nassau-Siegen, most of the Africans who lived in Rembrandt’s neighbourhood had a history in Dutch Brazil, albeit on a very different rung of the social ladder. Not only did all kinds of returning colonists take enslaved men and women as servants to Amsterdam, but a group of black sailors and soldiers settled here as well. Men who had often been in the service of the West India Company. Some of these sailors knew the entire Atlantic World, from Angola, Brazil and the Caribbean to New Amsterdam, today’s New York.
Two African men, by Rembrandt (1656/1661), Mauritshuis
But not only paintings with black sitters can tell a story about slavery and related themes. Other Rembrandts also lend themselves perfectly to this. Anyone who has visited a bookshop in the Netherlands the past two years will undoubtedly be familiar with the portrait of Jan Six from 1654, which features prominently on the front cover of Geert Mak’s popular book. Whether Six had anything to do with the VOC or WIC I do not know, it could well be that he had shares in that direction.
We know very little about what specific Amsterdammers actually experienced when they went out on the streets, let alone how often someone like Jan Six encountered a black townsman. Did he have friends with black servants in the house?
Jan Six, by Rembrandt (1654), Collectie Six
There was at least one important moment when, in the sources, the life of Jan Six crossed that of a young black boy. On Friday 10 February 1668, in the Oude Kerk, in the presence of mayor Nicolaas Tulp, Jan’s son was baptised. Both father Jan Six and grandfather Nicolaas Tulp were painted by Rembrandt, mother Margareta Tulp by Govert Flinck. A chic baptism, therefore, of a member of the highest echelons of the Amsterdam patrician class.
Baptisms Old Church, 10 February 1668, Stadsarchief Amsterdam
On the same day three other children were baptised, who did not belong to the upper class at all. After Jan the girls Maria and Hester were baptised. The last one to be baptised that day was Dominicus: “A swart [black] about 10 or 12 years of age”, who lived with Claes Philipsoon on Oude Waal; I imagine that Dominicus sat at a distance watching the babies Jan, Maria and Hester being baptised, before it was his turn.
Even the portraits of Marten and Oopjen, the other two Rembrandts, which have received a lot of attention in recent years, can tell several stories that touch on the history of slavery. Marten Soolmans was the son of a wealthy sugar trader and refiner who had settled in Amsterdam after the fall of Antwerp. The relationship between sugar and slavery is not worth explaining here. After the death of Soolmans, Oopjen Coppit remarried to WIC captain and Brazil veteran Maarten Daey.
Portraits of Marten Soolmans and Oopjen Coppit, by Rembrand (1634) Rijksmuseum / Musée du Louvre
While researching documents about Dutch Brazil, I came across Maarten Daey in a journal of the Reformed Church in Paraiba. In it, the moving story of the black woman Francesca was recorded. Francesca, we read, was captured and locked up in Captain Daey’s house. Francesca was raped by Daey. When it appears that she was pregnant, Daey sent Francesca out of his house, because he wanted nothing to do with the child. Would his son Hendrick Daey, who later owned these two paintings, have known about his Brazilian half-sister Elunam, who was almost twenty years older?
Exhibiton
This is a translation of a spoken column in 2018. The story of Oopjen is now part of the exhibition Slavery. Ten true storiesin the Rijksmuseum Amsterdam.
During #BlackHistoryMonth everyday a tweet about Amsterdam’s Black History.
1 – Franciscus Thomas from Sierra Leone
On 1 february 1698 Franciscus Thomas from ‘Sierra Liona in Africa’ and Truijtje Hendricx from Amsterdam posted their banns in Amsterdam. Two weeks later they married in the Old Church. Franciscus Thomas was working as a ‘droogscheerder’ in the textile industry. He lived in the Egelantierstraat in de Jordaan area. #1
2 – Francisco from Angola – ensign in Brazil
Francisco from #Angola was a vaandrig (ensign) in the Dutch army in #Brazil, after the Portuguese takeover in 1654, he settled in #Amsterdam, where he lived in the Jodenbreestraat on the corner of the Markensteeg, ‘under the angel’. He died in January 1659. #2
3 – Alida Clara Carles from Berbice
On 25 December 1784 Alida Clara Karles/ Charles was buried at St Anthonies Cemetery in #Amsterdam. She was born in the Dutch colony of #Berbice, her mother was the free black woman Quassiba. Together with her husband she ran a bar in Pieter Jacobszdwarsstraat. #3
4 – Swarte Klaas
‘Swarte Klaas’ (Black Klaas) was a famous street figure in #Amsterdam in the 18th century. Klaas was a Black man who had lost his legs, maybe as a sailor. He was portrayed by different artists. Klaas died around 1800 in Amsterdam. #4
5 – Pieter Claesz Bruin and Lijsbeth Pieters
In 1649 44-year old sailor Pieter Claesz Bruin from Brazil married Lijsbeth Pieters from Angola. They were an important couple in the small black community around de Jodenbreestraat in Amsterdam. They were the godparents of different Black children born in the area. Like Pieter, the son of Alexander van Angola and Lijsbeth Dames and Catharina, the daughter of Louis and Esperanza Alphonse. The children were baptized in the House Moyses.
In the 1630’s Francesca clearly played a important role in the the formation of a Black community in #Amsterdam. According witnesses, Francisca would ‘receive in her house all the black men who come to this city.’
7 – Theatre
Monday 11 April 1650 three Black men were paid a guilder each to perform in the play ‘Salomon’ in the Municipal Theatre. Unfortunately their names were not registered, but entries like this show that Black people performed in theatre in C17th Amsterdam. The anonymous performers were almost certainly members of the same community as Pieter Claesz Bruin and Lijsbeth Pieters.
They were ‘extras’ in the play, but were paid considerably more than the 10 soldiers in ‘De gestrafte kroonzught’ (La crueldad por el honor) later that month. The 10 soldiers had to share 3 guilders, earning only 6 nickels each.
8 – Louis Zamore van Wicky
This is Louis Zamore van Wicky (1778-1805) hours before his early death in #Amsterdam in 1805. Louis Zamore was a draughtsman born in the plantation colony of #Berbice (now part of #Guyana).
Louis was the son of a Black woman and plantation owner Emanuel de Correvont. The name of his mother is unknown. He had a sister in the Netherlands named Lisette, who is almost certainly watching over het brother’s deathbed in this drawing.
In 1802, Louis Zamore enrolled at Municipal Drawing Academy. He was a student of painter Jurriaan Andriessen and lived with the Andriessen family. In July 1805, Louis suddenly contracted a severe fever and died two days later. He was buried at the Zuiderkerkhof cemetery.
As far as I know, no artworks by Louis Zamore van Wicky are known. Zamore van Wicky was one of the main characters in the @Stadsarchief exhibition ‘Amsterdammers and slavery’ in the summer of 2020.
9 – The Charles Family
Maria Santje Charles (1838-1914) and Hendrik van Guinea Charles (1827-1899). Maria and Hendrik were children of Johannes Charles (1793-1872), survivor of the transatlantic slave trade.
Their father was born in (present day) Ghana, as a child he was captured, enslaved and taken to Suriname, where he was sold to a merchant. In 1817, J. Charles was emancipated to move to the Netherlands as the servant of Majorin Elisabeth Bijval, herself born in slavery in 1776.
Majorin Elisabeth Bijval was a sister of Jacob Beeldsnijder Matroos. Jacob Beeldsnijder Matroos is buried at the @OudeKerkAMS on September 27, 1817.
Johannes Charles had to leave his two-year old son Gideon and hist wife Charlotte in Suriname, where they lived in slavery until januari 1863. Half a year before the legal abolition of slavery in the Dutch colony.
In the Netherlands, Johannes Charles married Elisabeth van Eijbergen from Rotterdam. They settled in Amsterdam and had ten children. Thanks to several letters that survived, we know that Gideon, who was left behind in Suriname, was in touch with his family in The Netherlands.
A few years ago the Charles Family brought Gideon’s letters, some of them written when he was still enslaved, the photo’s and othere family documents to the @stadsarchief. The letters are digitized and are available for research.
10 – Dominicus
On 10 February 1668 Dominicus, “a Black out about 10 or 12 years of age”, was baptized in de Oude Kerk in #Amsterdam. Dominicus lived with Claes Philipsoon on Oude Waal.
We don’t know much about Dominicus. Was he brought to the city as an enslaved child? Was he a child servant in the house of Claes Philipsoon? Like this boy in Haarlem, painted by Frans Hals?
On the same day in the same church a son of Jan Six was baptized, in presence of mayor Nicolaas Tulp his grandfather. Both Jan Six and Nicolaas Tulp were painted by Rembrandt, mother Margareta Tulp by Govert Flinck. Did they see Dominicus in the church that day? What did Dominicus think?
This article is part of the essay that I wrote for the exhibition ‘Here. Black in Rembrandt’s Time’, please order the book to read the full essay and support the Rembrandthuis Museum (available in English and Dutch).
From the late sixteenth century onwards, more and more Sephardic Jews from Spain and Portugal found their way to Amsterdam. They settled mainly in the east of the city, near Jodenbreestraat; south of that street on Vlooienburg; and north, on the city island of Marken. In previous centuries these Portuguese, as they were usually called, were actually Jews who had been forced to live as Christians on the Iberian Peninsula. In Amsterdam, which was relatively tolerant of Judaism, many returned to the faith of their ancestors. With the arrival of the Portuguese, larger numbers of people of African descent came to the city for the first time. From the fifteenth century onwards, enslaved African men and women were traded on the Iberian Peninsula. Usually they had to work as domestic servants. For instance, various Jewish families brought black servants with them to the Netherlands. In addition, there were Sephardic families with relatives of mixed descent. Already in the early seventeenth century, Ernst Brinck, the later burgomaster of Harderwijk, wrote about his visit to Amsterdam after a grand tour through the Low Countries:
Most of the Portuguese, being largely Jews, live in [Joden]breestraat, and also have a house where they gather [i.e., holding services in a house synagogue]. Almost all of their servants are slaves and Moors’.
Rembrandt lived in the middle of a busy neighborhood full of migrants, like Sephardic Jews from Spain, Portugal and Brazil, Persians, Africans, sailors from all over Europe. The man on the left could well be a black Amsterdammer.
Rembrandt van Rijn, ‘Three Orientals Conversing’, Amsterdam, c. 1645 (Rijksmuseum)
The oldest registers of the Portuguese cemetery in Ouderkerk aan de Amstel mention ‘negras,’ ‘escravas’ (enslaved women) and ‘mulattas’ buried there. On 28 September 1629, for example, an ‘escrava’ of Abraham Aboaf was buried next to an ‘escrava’ of David Netto. Occasionally, black servants appeared before a notary to give a statement. On 3 August 1612, Domingos, a ‘black slave’ of Dr Francisco Lopes Henriques (David Farar), declared that he had been incited by a certain Lijsbet, who lived in a cellar in Jodenbreestraat, to steal Farar’s silverware and other items. On 14 March 1622, 27-year-old Marguerita Fonco ‘moca negra’ (black girl) authorised two Portuguese merchants to claim her salary from the inheritance of Felipa de Sa, for whom she had worked for six years. On 7 May 1616, the black sailor Bastiaan from Angola and Lijsbeth Jans from Angola were wed; the couple’s address was Vlooienburg, the island behind Jodenbreestraat. It is not inconceivable that the black men Rembrandt’s teacher Pieter Lastman featured in his history paintings of 1615-1625 came from this group.
Romeijn de Hooghe’s prints
The presence of black servants in the Sephardic community can also be seen in Romeijn de Hooghe’s prints of the Portuguese community from the last quarter of the seventeenth century. In the print of Huis de Pinto in Sint Antoniesbreestraat are several black figures: one standing prominently in a beautiful costume and the other somewhat hidden behind two ladies sporting late seventeenth-century fontange coiffures. Also interesting is the print of the pulpit in the new Portuguese synagogue, in which in the right foreground behind two white men in discussion – one holding a book – is a black man who quite remarkably does not wear a head covering, counter to Jewish laws.
Detail from: De teba (bima) in de Portugese Synagoge te Amsterdam, ca. 1695, Romeyn de Hooghe, c. 1695
In addition to this group of servants, there were also people of mixed descent within the Sephardic community. When the Afro-European Debora Nassy was about to leave for the Guianas with the Portuguese Nassy family, she wanted certification of her freedom. At an Amsterdam notary’s office, David Nassy declared that Debora ‘sijnde een bruijn vrouwspersoon ofte mulata’ (being a brown female or mulatto) was a free woman, and in his house ‘in vrijheijt geteelt & gebooren & als soodanigh oock opgevoet, sonder dat iemant ter werelt op haer persoon iets heeft te preteenderen’ (conceived & born in freedom & and also raised as such, without anyone in the world having any kind of claim on her person). Like many women of colour, Debora also worked as a servant, including for Hester Belmonte, the sister-in-law of Rembrandt’s rear neighbour David Belmonte. In her will, Sara Moreno, who had migrated to Amsterdam via Brazil and lived on Houtgracht, the canal south of Jodenbreestraat, left money and clothing to ‘haar swartin’ (her black woman) Luna and her daughter Esther.
Detail from: Huis van David de Pinto aan de Sint-Antoniesbreestraat te Amsterdam, Romeyn de Hooghe, ca. 1695
Slavery in Amsterdam
Most of these black servants probably had a background in slavery, a phenomenon that had no longer existed in the Low Countries for hundreds of years. It is significant that in the course of the seventeenth century the ban on slavery was explicitly incorporated in the printed codes of law. From 1644, under the heading ‘Van den Staet ende conditie van persoonen’ (on the status and condition of persons) the legal codes included the following stipulation: ‘Within the city of Amsterdam and its jurisdiction, all men are free, and none are slaves.’ This was a clear statement that the city did not condone slavery, and that every person was free. The second article determined how this freedom could be claimed: ‘The same [applies to] all slaves who come or are brought to this city and its jurisdiction; [they] are free and beyond the control and authority of their masters and [the latters’] wives; and in so far as their masters and mistresses wish to keep their slaves, and make them serve against their will, the persons concerned can arraign said masters and mistresses in the court of law of this city, where they then shall formally and legally declare them to be free.’This was literally adopted from an older Antwerp law.
Freedom from slavery thus applied to everyone in the city. If someone was held as a slave, that person could take the owner to municipal court and be declared free there. The initiative for this lay with the person who was enslaved. It is not known how often people took such steps. In 1656, 24-year-old Juliana, who had come to Amsterdam with Eliau de Burgos from Brazil, decided to run away instead of move to Barbados with the Burgos family. Occasionally, someone was declared free at a notary’s office, such as Zabelinha from Guinea and her children, who had come to Amsterdam with Simon Correa. They were granted their freedom on 30 October 1642.
In 1656
legde de Portugese suikerhandelaar Eliau de Burgos een verklaring af bij een
Amsterdamse notaris over de weggelopen zwarte vrouw genaamd Juliana, die hij in
slavernij had meegenomen uit Brazilië. Burgos was van plan te vertrekken naar
de plantagekolonie Barbados en wilde Juliana meenemen als bediende. Bij de
notaris vertelde De Burgos dat hij haar in 1643 als meisje had gekocht voor 525
gulden, en hij haar in Brazilië makkelijk voor een vergelijkbaar bedrag had
kunnen verkopen, maar dat Juliana hem gesmeekt zou hebben mee te mogen naar de
Republiek.
Of dat laatste waar is kunnen we betwijfelen, maar duidelijk is dat zij eenmaal in de Republiek niet van plan was om opnieuw naar een plantagekolonie te vertrekken. Integendeel, Juliana was inmiddels door Amsterdammers op de hoogte gebracht van de wetgeving in Amsterdam die stelde dat er in de stad geen slavernij bestond, waarop zij besloot hiernaar te handelen en weg te lopen.
Terwijl de
Amsterdammers de wereld over trokken, kwam de wereld naar Amsterdam. Vanaf het
moment dat de Amsterdammers rond 1600 hun vleugels uitsloegen naar Afrika, Azië
en Amerika kwamen mensen uit deze gebieden naar Amsterdam. Een deel van deze
mensen had een achtergrond in slavernij, maar anderen kwamen als diplomaten,
ambachtslui en zeelieden. In dit essay zal ik aan de hand van concrete
voorbeelden de ontwikkeling van Atlantische en Aziatische migratie naar
Amsterdam gedurende de zeventiende en achttiende eeuw schetsen. De nadruk
daarbij ligt op de vraag of slavernij was toegestaan in Amsterdam.
Vrije en slaafgemaakte zwarte Amsterdammers in de zeventiende eeuw
Wanneer de eerste Afrikaan of Aziaat zich in Amsterdam vestigde is natuurlijk moeilijk vast te stellen. Maar de gedocumenteerde aanwezigheid van zwarte Amsterdammers gaat terug tot de jaren 1590. In januari 1593 trouwde Bastiaen Pietersz van ‘Maniconge in Afryken’ – een rijk dat het huidige Congo en Angola omvat – met de Amsterdamse weduwe Trijn Pieters in de Oude Kerk. Pietersz was een verversgezel en werkte dus in de lakenindustrie. Vrijwel zeker was hij een vrije man. In 1594 werd hun dochter Madelen gedoopt in de Nieuwe Kerk op de Dam, misschien wel het eerste Afro-Europese meisje dat geboren werd in Amsterdam. Dit voorbeeld laat zien dat de Afrikaanse aanwezigheid in Amsterdam verder teruggaat dan de eerste gedocumenteerde Amsterdamse slavenhandels reis, namelijk die van het schip Fortuijn dat in 1596 vertrok.
‘De visitatie‘, 1640 door Rembrandt van Rijn, Detroit Institute of Arts
Tegelijkertijd kwamen vanaf het begin van
de zeventiende eeuw mensen in slavernij in Amsterdam terecht. De eerste
slaafgemaakten kwamen waarschijnlijk mee met Sefardische migranten uit Spanje
en Portugal Slavernij was een veelvoorkomend verschijnsel op het Iberisch
schiereiland. Zo was in Lissabon rond 1600
ten minste tien procent van de bevolking
van Afrikaanse afkomst. Sommige Sefardische families namen slaafgemaakte
bedienden mee naar Amsterdam. Op de Portugese begraafplaats Beth Haim werd een
aparte plek aangewezen als begraafplaats voor escravos
(slaven), criados (bedienden)
en moças (dienstmeisjes)
die wel joods, maar niet Portugees waren. In de zeventiende-eeuwse
begraafboeken zijn verschillende mensen van Afrikaanse afkomst te vinden die op
deze aparte plek werden begraven. De term ‘slaaf ’ werd slechts tweemaal
genoteerd: ‘Op 28 [september
1617]
werd een slavin van Abraham Aboaf begraven, achter de slavin van David Netto’,
later spreekt men van negros of
mulatos.
Andere joden van kleur werden op een reguliere
plek op de begraafplaats begraven, zoals
de ‘mulatte vrouw van de mulat Trombeta’ in 1620, en in 1629 de
inmiddels beroemde Elieser, de zwarte bediende van Paulo de Pina. Die laatste
kwam naast een slavenhandelaar te liggen.
Wetgeving over slavernij in Amsterdam
Met de komst van bedienden in slavernij werd de kwestie van slavernij in Amsterdam actueel. Formeel was slavernij al sinds de middeleeuwen niet toegestaan in de stad. In de boeken met ‘Keuren en Costumen’ van Amsterdam is vanaf 1644 een bepaling over slavernij opgenomen. Deze Amsterdamse bepaling was een letterlijke kopie van een Antwerpse die teruggaat tot in de zestiende eeuw. ‘Van den Staet ende conditie van persoonen’ de bepaling opgenomen dat: ‘Binnen der Stadt van Amstelredamme ende hare vrijheydt, zijn alle menschen vrij, ende gene Slaven.’ Een duidelijke bepaling waarin werd aangegeven dat de stad officieel geen slavernij erkende en dat ieder mens in Amsterdam als vrij persoon gezien moest worden. Het tweede artikel bepaalde hoe men die vrijheid kon opeisen: ‘Item alle slaven, die binnen deser Stede ende haere vryheyt komen ofte gebracht worden; zijn vrij ende buyten de macht ende authoriteyt van haer Meesters, ende Vrouwen; ende by soo verre haere Meesters ende Vrouwen de selve als slaven wilden houden, ende tegens haeren danck doen dienen, vermogen de selve persoonen haere voorsz. Meester ende Vrouwen voor den Gerechte deser Stede te doen dagen, ende hen aldaer rechtelyck vry te doen verklaren.’4 Het was dus mogelijk om de vrijheid te verkrijgen, maar dat vroeg wel wat van degene die in slavernij gehouden werd. Ten eerste moest je op de hoogte zijn van de wetgeving. Ten tweede moest je de (fysieke) mogelijkheid hebben om degene die jou als slaaf hield voor het gerecht te dagen. Ten derde moest je een plek hebben om naartoe te gaan nadat je bevrijd zou zijn. Hierdoor kon slavernij in de praktijk wel degelijk voorkomen.
Juist in deze periode kwamen steeds meer
mensen uit het Atlantisch gebied en Azië de stad binnen. Vrije zeelieden, maar
ook mensen in slavernij. Uit Afrika, Azië en, vanaf de verovering tot aan het
verlies van ‘Nieuw Holland’ door de WIC, vooral uit Brazilië. De latere
admiraal Jan van Galen ‘gaf ’ zijn vrouw Hillegonda Pieters in de jaren 1620 de
‘morin’ Maria. In 1638 kwam Hans Willem Louissen met vrouw, twee dochters en
twee ‘moulaten’ met het schip De Regenboge uit Brazilië. In 1639 vertrok Joan Roiz
Machado met zijn vrouw en een zwarte slaafgemaakte man met het schip Barcque Longe eveneens
uit Brazilië. In 1642 schonken
Simeon Correa en zijn vrouw Maria da Costa Caminha in Amsterdam de vrijheid aan
de zwarte vrouw Zabelinha en haar kinderen. In het kerkje van Sloterdijk trouwde
op 27 oktober
1652 slaafgemaakte
Jacob van ‘Bangalen’ met Susanna van ‘Gujarati’. Na de voltrekking van het
huwelijk werd het echtpaar teruggezonden naar Azië. Zij waren naar Amsterdam
meegenomen door Jan van Teylingen, commandeur van de VOC-handelspost Suratte in
India.
In de praktijk verliet een deel van de
bedienden, al dan niet met toestemming, hun ‘meesters’. In de jaren 1630 leefden dan ook diverse vrije zwarte families
in de omgeving van Vlooienburg en de Jodenbreestraat. Uit onderzoek is gebleken
dat tussen 1630 en
1665 ongeveer
honderd mensen van Afrikaanse afkomst trouwden in Amsterdam; deze mensen
woonden vrijwel allemaal bij elkaar in de buurt.6
Uit de schaarse documenten blijkt dat
deze mensen elkaar goed kenden, en met elkaar optrokken. Regelmatig trouwden in
Amsterdam aanwezige zwarte vrouwen met zwarte zeemannen die meestal via
Brazilië in Amsterdam terechtkwamen. Deze gemeenschap vormde waarschijnlijk het
vangnet waardoor mensen als Juliana uit slavernij konden vluchten.
Toename van slaafgemaakten uit Oost
en West
De situatie veranderde met de vestiging van verschillende plantagekolonien in Zuid-Amerika, Suriname, Berbice en Demerary. Deze koloniën waren zoals elders in deze bundel is te lezen, vrijwel volledig gebaseerd op de arbeid van tot slaaf gemaakte Afrikanen, en in mindere mate Inheemsen. Een klein deel van deze mensen zou ooit in Amsterdam of elders in de Republiek terechtkomen. Toch reisden plantage-eigenaren steeds vaker uit de plantagekoloniën naar de Republiek, voor zaken of om zich daar permanent te vestigen, waarbij zij vaak slaafgemaakte bedienden meenamen. In de loop van de achttiende eeuw nam de komst van slaafgemaakten uit met name Suriname dan ook flink toe. De Surinaamse gouverneursjournalen geven een indruk van het komen en gaan van plantage-eigenaren en anderen met hun slaafgemaakte bedienden. In de loop van de achttiende en negentiende eeuw zijn honderden slaafgemaakten uit Suriname voor korte of langere tijd in de Republiek terechtgekomen.
door Michiel van Musscher
Een voorbeeld uit 1769 geeft een indruk van de omvang van dit fenomeen. Op 1 mei 1769 vertrokken vier schepen uit Paramaribo naar Amsterdam, de Spion, de Jonge Elias, de Johan Coenraad en de Anna Maria Magdalena. Onder de 33 passagiers waren acht slaafgemaakten, Princes en Tamra, de jongen Turk, de jongen Hazard, de meisjes Diana, Porta en Venus en de jongen September. Jaarlijks vertrokken tientallen schepen, en op vrijwel elk schip dat in de Republiek aankwam, waren slaafgemaakten aanwezig. Velen gingen na enige tijd weer terug naar Suriname zonder dat er iets aan hun juridische status veranderd was. Anderen bleven in de Republiek tot aan hun dood, zoals Susanna Dumion, die door de weduwe Susanne l’Espinasse werd meegenomen naar Amsterdam. Dumion wordt door L’Espinasse in haar in Amsterdam opgemaakte testament ‘slavin of dienstmaagd’ genoemd, bij overlijden van L’Espinasse zou Dumion de vrijheid en een toelage van 4 gulden per week worden toegekend. Op 28 mei 1784 liet Dumion zelf een testament opmaken. Uiteindelijk zou Susanna Dumion op 12 november 1818 op 105-jarige leeftijd overlijden in Haarlem, volgens de overlijdensakte liet zij geen vaste goederen na. Andere slaafgemaakten werden in Amsterdam, na kortere of langere tijd, formeel vrijgemaakt door hun eigenaren. Een voorbeeld is Juan Francisco Ado, die in 1731 in Amsterdam arriveerde met Anna Levina Leendertsz, vrouw van de voormalige gouverneur van Curaçao, en oud-schepen van Amsterdam Jan Noach du Fay. Al voor vertrek uit Curaçao was afgesproken dat als de ‘slaaff haar […] behoorlijk mochte dienen en oppassen geduurende de reijse’, hij in de Republiek zijn vrijheid zou krijgen. Formele vrijmakingen hadden meestal te maken met een geplande reis naar het buitenland, meestal terug naar de kolonie, in het geval van Ado terug naar Curaçao. Terwijl in Suriname steeds meer slaafgemaakten het oerwoud in vluchtten om in vrijheid te kunnen leven, hadden de bewoners van de relatief kleine Caribische eilanden als Curaçao minder mogelijkheden. Regelmatig probeerde slaafgemaakten als verstekeling te vluchten, ook naar de Republiek. Lang niet altijd was dit succesvol en dan werden verstekelingen uiteindelijk vaak teruggestuurd. Zoals Paap die in Axim werd geboren en in Curaçao als slaaf werd verkocht. In 1734 ging hij als verstekeling aan boord van het schip Werkendam richting Amsterdam. Hij wilde doorreizen naar Afrika, maar werd na een beslissing van de Staten-Generaal teruggestuurd naar Curaçao.
De viering van de Pesachmaaltijd Bernard Picart , 1725 (Amsterdam Museum)
De VOC probeerde de komst van
slaafgemaakten naar de Republiek vanuit Azië zoveel mogelijk te beperken.
Repatriërende VOC-dienaren moesten meegenomen slaafgemaakte bedienden in
principe achterlaten op de Kaap, tenzij zij uitdrukkelijk toestemming hadden om
mensen mee te nemen. Toch kwamen veel Aziatische mannen en vrouwen met een
achtergrond in slavernij in de loop van de zeventiende, achttiende en
negentiende eeuw in Amsterdam terecht. In de bronnen worden zij meestal ‘gewesene
slavinnen’ genoemd. Thomas Matroos en zijn vrouw Maria de Grave lieten op 8 november 1729
bij een notaris vastleggen dat hun ‘geweesene
Slavinne, die zij uijt India herwaarts met haar hebben overgebragt, genaamt
Sara van Java, bij de langst levende zal blijven woonen tot haar dood toe’.
Bij overlijdenvan Matroos dienden de erfgenamen Sara in huis te nemen
of tot aanhaar dood een jaarlijkse toelage van f. 150,- te betalen. Op 15 mei 1737
liet Calistrevan Amboina (Ambon)
bij dezelfde notaris haar eigen testament op- maken, ook zij werd een ‘geweesene
slavinne’ genoemd. Zij was naar deRepubliek meegenomen, door de vanuit
Batavia repatriërende VOC-opperkoopmanJan Elsevier en zijn vrouw Ida
van der Schuur. Op 21 december1691 werd
‘Lea van Balij gewesene slavinne tot Batavia’ in de Westerkerk gedoopt.Ze
woonde bij Ida Castelijn op de Keizersgracht en was waarschijnlijkmeegenomen
door Ida Castelijn en Jan Parvé, de admiraal van een retourvlootin 1690. De rest van haar leven bleef Lea van
Balij in Amsterdamen trouwde in 1708
met Nicolaas Baltus van Ambon (Molukken).
Juridisch verzet en formalisering
Tot diep in de achttiende eeuw veranderde meestal niets aan de status van slaafgemaakten: zij bleven slaven wanneer zij na een verblijf in Amsterdam terugkeerden naar Suriname of andere kolonies. Totdat Marijtje Criool en haar dochter Jacoba Leilad, beiden als slaafgemaakten naar de Republiek gebracht, in 1771 bij de Staten-Generaal om vrijbrieven vroegen om daarmee als vrije mensen naar Suriname te kunnen vertrekken. De Staten-Generaal besloten, gebaseerd op de oude wetgeving dat de Republiek geen slavernij kende, dat vrijbrieven niet nodig waren, omdat zij vanwege hun aanwezigheid op ‘vrije grond’ automatisch vrij waren geworden. Dat hier direct gebruik van werd gemaakt door andere slaafgemaakten blijkt wel uit het verhaal van Adriaan Isaak Koopman. Koopman was als Fortuin, de slaafgemaakte bediende van Reinier du Plessis, in 1772 in Amsterdam aangekomen. In Amsterdam wilde hij zich laten dopen in de hervormde kerk. Du Plessis wilde daar geen toestemming voor geven, waarna Fortuyn zich op het plakkaat van 1771 beriep.
De beslissing van de Staten-Generaal
leidde tot onrust onder de planters in Suriname en de investeerders in
Amsterdam. De investeerders in Amsterdam maakten zich druk om het
kapitaalverlies. Om hen tegemoet te komen, werd de regelgeving door de
Staten-Generaal aangepast. In 1776 werd bepaald dat slaafgemaakten die in de Republiek aankwamen niet
automatisch vrij werden, maar pas na een halfjaar, met de mogelijkheid tot
verlenging van nog een halfjaar. Als de slaafgemaakte na dat jaar nog niet was
teruggestuurd naar Suriname werd hij automatisch vrij, ook bij terugkeer naar
de kolonie. Maar zelfs daarna werd dit nog af en toe met succes betwist door
slaveneigenaren.
Conclusie
Hierboven is aan de hand van voorbeelden
de ontwikkeling geschetst van Aziatische en Atlantische migratie naar Amsterdam
gedurende de zeventiende en achttiende eeuw. Gedurende de hele periode van
slavernij leefden Aziatische en Atlantische migranten in Amsterdam, al dan niet
met een achtergrond in slavernij. Een deel van hen leefde in vrijheid,
waaronder een kleine zwarte gemeenschap in de zeventiende eeuw in de omgeving
van de Jodenbreestraat. Het oude van vrijheidslievende principes getuigende
plakkaat werd nooit door autoriteiten actief gehandhaafd, waardoor slavernij in
de praktijk bestond. Het plakkaat bood voor sommige naar Amsterdam gemigreerde slaafgemaakten
wel een mogelijkheid om hun vrijheid op te eisen.
In officiële documenten werden voormalige slaafgemaakten uit Azië in de Republiek ‘gewesene slaven’ genoemd. Tegelijkertijd kwamen in de loop van de achttiende eeuw honderden slaafgemaakten uit de Guyana’s voor kortere tijd naar Amsterdam. Aan hun juridische status veranderde meestal niets en zij bleven slaven. Dit werd in de jaren 1770 door een aantal slaafgemaakten succesvol aangevochten, waardoor slaven op basis van een bezoek aan de Republiek vrij konden worden verklaard. Maar deze maas in de wet werd in 1776 gedicht om voorrang te geven aan de belangen van slavenhouders en in slavernij investerende Amsterdammers.
Kort na haar oprichting in 1621 liet de West-Indische
Compagnie (WIC) haar oog vallen op de suikerregio’s in het
noordoosten van Brazilië. In 1624 lukte het om Salvador de
Bahia te bezetten, de Portugese hoofdstad van Brazilië.
Door gebrek aan ondersteuning moesten de Nederlanders
de stad al gauw weer opgeven, maar in 1630 slaagden ze
erin de suikerregio’s Paraiba en Pernambuco te veroveren.
Als het grootste suiker producerende gebied ter wereld, was
Pernambuco de hoofdprijs. Deze gebieden vormden de basis
voor de kolonie Nova Holanda of Nederlands-Brazilië, met als
centrum ’t Recief, het huidige Recife.
De korte tijd dat de Nederlanders het er voor het zeggen
hadden, was een tijd van ongekende diversiteit. In Recife
woonden mensen van verschillende geloven, etnische
herkomst en culturen. De WIC hield zich op grote schaal
bezig met slavenhandel en duizenden tot slaaf gemaakte
Afrikanen kwamen door Recife op weg naar de suikerplantages.
De Hollanders smeedden ook allianties met de inheemse
bevolking, de ‘Brasiliaenen’, en Recife kende de eerste
joodse gemeenschap van Amerika. Omdat de kolonie vrijwel
permanent in staat van oorlog was, waren er ook duizenden
huursoldaten: jongens en jongemannen uit heel Europa die
hun eigen talen en culturen meebrachten.
Samen met Bruno Miranda schreef ik een stuk voor het tijdschrift Monumentaal.
Op 2 april is in het Mauritshuis in Den Haag de tentoonstelling Bewogen beeld – Op zoek naar Johan Maurits geopend. Aan de tentoonstelling hebben 46 mensen van buiten het museum een bijdrage geleverd, ook ik mocht twee teksten schrijven en zal later dit voorjaar twee lezingen verzorgen.
“Sinds de heropening van het Mauritshuis in 2014 is sprake van een bewustwordingsproces rondom het koloniale verleden van Johan Maurits en de manier waarop het Mauritshuis informatie hierover met het publiek deel“, schrijft curator Lea van der Vinde op de site van het Mauritshuis. Nadat er een ruimte in het museum werd ingericht met informatie over Johan Maurits en over ‘Nederlands-Brazilië’ werd in 2017 besloten de plastic replica van een borstbeeld van Johan Maurits uit de centrale hal van het museum te halen. Wat in januari 2018 tot nogal wat tumult in de (sociale) media leidde. “De stroom aan opiniestukken, achtergrondartikelen, interviews en de honderden tweets die aan de zogenaamde ‘beeldenstorm’ werden gewijd, maakten duidelijk dat de wijze waarop musea omgaan met de koloniale geschiedenis van Nederland enorm leeft binnen de maatschappij”, schrijft Van der Vinde. Zo gaf de kwestie een hele nieuwe wending aan de al bestaande plannen voor een tentoonstelling over Johan Maurits. Die tentoonstelling is er nu en ik mocht twee kleine bijdragen leveren.
Ik ben trots en vereerd dat mijn tekst naast de ‘Twee Afrikaanse mannen’ van Rembandt hangt in de tentoonstelling. Vooral ook omdat dit schilderij naar aanleiding van mijn onderzoek is opgenomen in de tentoonstelling.
Over de bijdrage van diverse mensen aan de tentoonstelling schreef Van der Vinde: “Dat kan soms heel persoonlijk van aard zijn, maar ook nieuwe wetenschappelijke inzichten spelen een belangrijke rol. Zo blijkt nu dat Rembrandts Twee Afrikaanse mannen mogelijk ook een Nederlands-Braziliaanse connectie heeft. Recent onderzoek laat zien dat in zeventiende-eeuws Amsterdam een gemeenschap bestond van vrije Afrikaanse mannen en vrouwen.”
Het tweede tekstje dat ik schreef voor de tentoonstelling over Johan Maurits in het Mauritshuis gaat over zijn persoonlijke betrokkenheid bij de slavenhandel. Daarover sprak ik ook met RTL Nieuws. Zij namen ook de verwijzing naar Anton de Kom de kom op, die al in de jaren 1930 wees op de bouw van het ‘Suikerpaleis’ over de rug van tot slaaf gemaakte Afrikanen.
Lees ook de column van Lotfi El Hamidi in NRC: “Het Mauritshuis had op geen beter moment met de tentoonstelling kunnen komen“.
