Translation of spoken column in 2018. Read the original in Dutch at Over de Muur
We know Rembrandt van Rijn mainly for works such as The Night Watch and The Jewish Bride, but in the course of his career he also painted and drew various black women and men. He was able to do this in his masterly way because he lived in a multicultural seventeenth-century neighbourhood in Amsterdam: the area around today’s Jodenbreestraat, where dozens of people of African descent also lived. People he encountered on the street and could invite to his studio.
The highlight of Rembrandt’s ‘Black’ oeuvre is of course the painting Two African men – appropriately enough – in the collection of the Mauritshuis in The Hague. Appropriate because, like Maurits van Nassau-Siegen, most of the Africans who lived in Rembrandt’s neighbourhood had a history in Dutch Brazil, albeit on a very different rung of the social ladder. Not only did all kinds of returning colonists take enslaved men and women as servants to Amsterdam, but a group of black sailors and soldiers settled here as well. Men who had often been in the service of the West India Company. Some of these sailors knew the entire Atlantic World, from Angola, Brazil and the Caribbean to New Amsterdam, today’s New York.
Two African men, by Rembrandt (1656/1661), Mauritshuis
But not only paintings with black sitters can tell a story about slavery and related themes. Other Rembrandts also lend themselves perfectly to this. Anyone who has visited a bookshop in the Netherlands the past two years will undoubtedly be familiar with the portrait of Jan Six from 1654, which features prominently on the front cover of Geert Mak’s popular book. Whether Six had anything to do with the VOC or WIC I do not know, it could well be that he had shares in that direction.
We know very little about what specific Amsterdammers actually experienced when they went out on the streets, let alone how often someone like Jan Six encountered a black townsman. Did he have friends with black servants in the house?
Jan Six, by Rembrandt (1654), Collectie Six
There was at least one important moment when, in the sources, the life of Jan Six crossed that of a young black boy. On Friday 10 February 1668, in the Oude Kerk, in the presence of mayor Nicolaas Tulp, Jan’s son was baptised. Both father Jan Six and grandfather Nicolaas Tulp were painted by Rembrandt, mother Margareta Tulp by Govert Flinck. A chic baptism, therefore, of a member of the highest echelons of the Amsterdam patrician class.
Baptisms Old Church, 10 February 1668, Stadsarchief Amsterdam
On the same day three other children were baptised, who did not belong to the upper class at all. After Jan the girls Maria and Hester were baptised. The last one to be baptised that day was Dominicus: “A swart [black] about 10 or 12 years of age”, who lived with Claes Philipsoon on Oude Waal; I imagine that Dominicus sat at a distance watching the babies Jan, Maria and Hester being baptised, before it was his turn.
Even the portraits of Marten and Oopjen, the other two Rembrandts, which have received a lot of attention in recent years, can tell several stories that touch on the history of slavery. Marten Soolmans was the son of a wealthy sugar trader and refiner who had settled in Amsterdam after the fall of Antwerp. The relationship between sugar and slavery is not worth explaining here. After the death of Soolmans, Oopjen Coppit remarried to WIC captain and Brazil veteran Maarten Daey.
Portraits of Marten Soolmans and Oopjen Coppit, by Rembrand (1634) Rijksmuseum / Musée du Louvre
While researching documents about Dutch Brazil, I came across Maarten Daey in a journal of the Reformed Church in Paraiba. In it, the moving story of the black woman Francesca was recorded. Francesca, we read, was captured and locked up in Captain Daey’s house. Francesca was raped by Daey. When it appears that she was pregnant, Daey sent Francesca out of his house, because he wanted nothing to do with the child. Would his son Hendrick Daey, who later owned these two paintings, have known about his Brazilian half-sister Elunam, who was almost twenty years older?
Exhibiton
This is a translation of a spoken column in 2018. The story of Oopjen is now part of the exhibition Slavery. Ten true storiesin the Rijksmuseum Amsterdam.
Jan Beerstraaten, Wintergezicht Ouderkerk aan de Amstel, 1659. Collectie Amsterdam Museum.
Nieuwjaarsavond 1653 schaatste Abraham Chamis van Ouderkerk a/d Amstel naar Amsterdam. Omdat hij bang was dat hij de stad niet meer in zou komen – ’s avonds werden de poorten gesloten – klopte hij aan bij Hilletje Jans buiten de Regulierspoort.
De stadswal met de tweede Regulierspoort. De houten poort werd in 1655 vervangen door een nieuwe poort van steen, Reinier Nooms, 1652-1655. Collectie Stadsarchief Amsterdam.
Het kostte Chamis enige moeite om Hilletje ervan te overtuigen, maar uiteindelijk mocht hij daar logeren en heeft hij er gegegeten, geslapen en de volgende ochtend keurig betaald. Blijkbaar waren er geruchten ontstaan naar aanleiding van deze avond. Want twee maanden verklaarde Hilletje het bovenstaande bij een notaris. Bovendien ontkende zij met klem de valse beschuldiging dat Abraham in haar huis met een zekere ‘lichte vrouw’ Anna geslapen zou hebben.
During #BlackHistoryMonth everyday a tweet about Amsterdam’s Black History.
1 – Franciscus Thomas from Sierra Leone
On 1 february 1698 Franciscus Thomas from ‘Sierra Liona in Africa’ and Truijtje Hendricx from Amsterdam posted their banns in Amsterdam. Two weeks later they married in the Old Church. Franciscus Thomas was working as a ‘droogscheerder’ in the textile industry. He lived in the Egelantierstraat in de Jordaan area. #1
2 – Francisco from Angola – ensign in Brazil
Francisco from #Angola was a vaandrig (ensign) in the Dutch army in #Brazil, after the Portuguese takeover in 1654, he settled in #Amsterdam, where he lived in the Jodenbreestraat on the corner of the Markensteeg, ‘under the angel’. He died in January 1659. #2
3 – Alida Clara Carles from Berbice
On 25 December 1784 Alida Clara Karles/ Charles was buried at St Anthonies Cemetery in #Amsterdam. She was born in the Dutch colony of #Berbice, her mother was the free black woman Quassiba. Together with her husband she ran a bar in Pieter Jacobszdwarsstraat. #3
4 – Swarte Klaas
‘Swarte Klaas’ (Black Klaas) was a famous street figure in #Amsterdam in the 18th century. Klaas was a Black man who had lost his legs, maybe as a sailor. He was portrayed by different artists. Klaas died around 1800 in Amsterdam. #4
5 – Pieter Claesz Bruin and Lijsbeth Pieters
In 1649 44-year old sailor Pieter Claesz Bruin from Brazil married Lijsbeth Pieters from Angola. They were an important couple in the small black community around de Jodenbreestraat in Amsterdam. They were the godparents of different Black children born in the area. Like Pieter, the son of Alexander van Angola and Lijsbeth Dames and Catharina, the daughter of Louis and Esperanza Alphonse. The children were baptized in the House Moyses.
In the 1630’s Francesca clearly played a important role in the the formation of a Black community in #Amsterdam. According witnesses, Francisca would ‘receive in her house all the black men who come to this city.’
7 – Theatre
Monday 11 April 1650 three Black men were paid a guilder each to perform in the play ‘Salomon’ in the Municipal Theatre. Unfortunately their names were not registered, but entries like this show that Black people performed in theatre in C17th Amsterdam. The anonymous performers were almost certainly members of the same community as Pieter Claesz Bruin and Lijsbeth Pieters.
They were ‘extras’ in the play, but were paid considerably more than the 10 soldiers in ‘De gestrafte kroonzught’ (La crueldad por el honor) later that month. The 10 soldiers had to share 3 guilders, earning only 6 nickels each.
8 – Louis Zamore van Wicky
This is Louis Zamore van Wicky (1778-1805) hours before his early death in #Amsterdam in 1805. Louis Zamore was a draughtsman born in the plantation colony of #Berbice (now part of #Guyana).
Louis was the son of a Black woman and plantation owner Emanuel de Correvont. The name of his mother is unknown. He had a sister in the Netherlands named Lisette, who is almost certainly watching over het brother’s deathbed in this drawing.
In 1802, Louis Zamore enrolled at Municipal Drawing Academy. He was a student of painter Jurriaan Andriessen and lived with the Andriessen family. In July 1805, Louis suddenly contracted a severe fever and died two days later. He was buried at the Zuiderkerkhof cemetery.
As far as I know, no artworks by Louis Zamore van Wicky are known. Zamore van Wicky was one of the main characters in the @Stadsarchief exhibition ‘Amsterdammers and slavery’ in the summer of 2020.
9 – The Charles Family
Maria Santje Charles (1838-1914) and Hendrik van Guinea Charles (1827-1899). Maria and Hendrik were children of Johannes Charles (1793-1872), survivor of the transatlantic slave trade.
Their father was born in (present day) Ghana, as a child he was captured, enslaved and taken to Suriname, where he was sold to a merchant. In 1817, J. Charles was emancipated to move to the Netherlands as the servant of Majorin Elisabeth Bijval, herself born in slavery in 1776.
Majorin Elisabeth Bijval was a sister of Jacob Beeldsnijder Matroos. Jacob Beeldsnijder Matroos is buried at the @OudeKerkAMS on September 27, 1817.
Johannes Charles had to leave his two-year old son Gideon and hist wife Charlotte in Suriname, where they lived in slavery until januari 1863. Half a year before the legal abolition of slavery in the Dutch colony.
In the Netherlands, Johannes Charles married Elisabeth van Eijbergen from Rotterdam. They settled in Amsterdam and had ten children. Thanks to several letters that survived, we know that Gideon, who was left behind in Suriname, was in touch with his family in The Netherlands.
A few years ago the Charles Family brought Gideon’s letters, some of them written when he was still enslaved, the photo’s and othere family documents to the @stadsarchief. The letters are digitized and are available for research.
10 – Dominicus
On 10 February 1668 Dominicus, “a Black out about 10 or 12 years of age”, was baptized in de Oude Kerk in #Amsterdam. Dominicus lived with Claes Philipsoon on Oude Waal.
We don’t know much about Dominicus. Was he brought to the city as an enslaved child? Was he a child servant in the house of Claes Philipsoon? Like this boy in Haarlem, painted by Frans Hals?
On the same day in the same church a son of Jan Six was baptized, in presence of mayor Nicolaas Tulp his grandfather. Both Jan Six and Nicolaas Tulp were painted by Rembrandt, mother Margareta Tulp by Govert Flinck. Did they see Dominicus in the church that day? What did Dominicus think?
This article is part of the essay that I wrote for the exhibition ‘Here. Black in Rembrandt’s Time’, please order the book to read the full essay and support the Rembrandthuis Museum (available in English and Dutch).
From the late sixteenth century onwards, more and more Sephardic Jews from Spain and Portugal found their way to Amsterdam. They settled mainly in the east of the city, near Jodenbreestraat; south of that street on Vlooienburg; and north, on the city island of Marken. In previous centuries these Portuguese, as they were usually called, were actually Jews who had been forced to live as Christians on the Iberian Peninsula. In Amsterdam, which was relatively tolerant of Judaism, many returned to the faith of their ancestors. With the arrival of the Portuguese, larger numbers of people of African descent came to the city for the first time. From the fifteenth century onwards, enslaved African men and women were traded on the Iberian Peninsula. Usually they had to work as domestic servants. For instance, various Jewish families brought black servants with them to the Netherlands. In addition, there were Sephardic families with relatives of mixed descent. Already in the early seventeenth century, Ernst Brinck, the later burgomaster of Harderwijk, wrote about his visit to Amsterdam after a grand tour through the Low Countries:
Most of the Portuguese, being largely Jews, live in [Joden]breestraat, and also have a house where they gather [i.e., holding services in a house synagogue]. Almost all of their servants are slaves and Moors’.
Rembrandt lived in the middle of a busy neighborhood full of migrants, like Sephardic Jews from Spain, Portugal and Brazil, Persians, Africans, sailors from all over Europe. The man on the left could well be a black Amsterdammer.
Rembrandt van Rijn, ‘Three Orientals Conversing’, Amsterdam, c. 1645 (Rijksmuseum)
The oldest registers of the Portuguese cemetery in Ouderkerk aan de Amstel mention ‘negras,’ ‘escravas’ (enslaved women) and ‘mulattas’ buried there. On 28 September 1629, for example, an ‘escrava’ of Abraham Aboaf was buried next to an ‘escrava’ of David Netto. Occasionally, black servants appeared before a notary to give a statement. On 3 August 1612, Domingos, a ‘black slave’ of Dr Francisco Lopes Henriques (David Farar), declared that he had been incited by a certain Lijsbet, who lived in a cellar in Jodenbreestraat, to steal Farar’s silverware and other items. On 14 March 1622, 27-year-old Marguerita Fonco ‘moca negra’ (black girl) authorised two Portuguese merchants to claim her salary from the inheritance of Felipa de Sa, for whom she had worked for six years. On 7 May 1616, the black sailor Bastiaan from Angola and Lijsbeth Jans from Angola were wed; the couple’s address was Vlooienburg, the island behind Jodenbreestraat. It is not inconceivable that the black men Rembrandt’s teacher Pieter Lastman featured in his history paintings of 1615-1625 came from this group.
Romeijn de Hooghe’s prints
The presence of black servants in the Sephardic community can also be seen in Romeijn de Hooghe’s prints of the Portuguese community from the last quarter of the seventeenth century. In the print of Huis de Pinto in Sint Antoniesbreestraat are several black figures: one standing prominently in a beautiful costume and the other somewhat hidden behind two ladies sporting late seventeenth-century fontange coiffures. Also interesting is the print of the pulpit in the new Portuguese synagogue, in which in the right foreground behind two white men in discussion – one holding a book – is a black man who quite remarkably does not wear a head covering, counter to Jewish laws.
Detail from: De teba (bima) in de Portugese Synagoge te Amsterdam, ca. 1695, Romeyn de Hooghe, c. 1695
In addition to this group of servants, there were also people of mixed descent within the Sephardic community. When the Afro-European Debora Nassy was about to leave for the Guianas with the Portuguese Nassy family, she wanted certification of her freedom. At an Amsterdam notary’s office, David Nassy declared that Debora ‘sijnde een bruijn vrouwspersoon ofte mulata’ (being a brown female or mulatto) was a free woman, and in his house ‘in vrijheijt geteelt & gebooren & als soodanigh oock opgevoet, sonder dat iemant ter werelt op haer persoon iets heeft te preteenderen’ (conceived & born in freedom & and also raised as such, without anyone in the world having any kind of claim on her person). Like many women of colour, Debora also worked as a servant, including for Hester Belmonte, the sister-in-law of Rembrandt’s rear neighbour David Belmonte. In her will, Sara Moreno, who had migrated to Amsterdam via Brazil and lived on Houtgracht, the canal south of Jodenbreestraat, left money and clothing to ‘haar swartin’ (her black woman) Luna and her daughter Esther.
Detail from: Huis van David de Pinto aan de Sint-Antoniesbreestraat te Amsterdam, Romeyn de Hooghe, ca. 1695
Slavery in Amsterdam
Most of these black servants probably had a background in slavery, a phenomenon that had no longer existed in the Low Countries for hundreds of years. It is significant that in the course of the seventeenth century the ban on slavery was explicitly incorporated in the printed codes of law. From 1644, under the heading ‘Van den Staet ende conditie van persoonen’ (on the status and condition of persons) the legal codes included the following stipulation: ‘Within the city of Amsterdam and its jurisdiction, all men are free, and none are slaves.’ This was a clear statement that the city did not condone slavery, and that every person was free. The second article determined how this freedom could be claimed: ‘The same [applies to] all slaves who come or are brought to this city and its jurisdiction; [they] are free and beyond the control and authority of their masters and [the latters’] wives; and in so far as their masters and mistresses wish to keep their slaves, and make them serve against their will, the persons concerned can arraign said masters and mistresses in the court of law of this city, where they then shall formally and legally declare them to be free.’This was literally adopted from an older Antwerp law.
Freedom from slavery thus applied to everyone in the city. If someone was held as a slave, that person could take the owner to municipal court and be declared free there. The initiative for this lay with the person who was enslaved. It is not known how often people took such steps. In 1656, 24-year-old Juliana, who had come to Amsterdam with Eliau de Burgos from Brazil, decided to run away instead of move to Barbados with the Burgos family. Occasionally, someone was declared free at a notary’s office, such as Zabelinha from Guinea and her children, who had come to Amsterdam with Simon Correa. They were granted their freedom on 30 October 1642.
In de verbrande protocollen van notaris Benedict Baddel (1594-1658) kwam AAA-vrijwilliger Freek van Eeden afgelopen december een machtiging uit 1639 tegen van de onbekende schilder Abraham Mendes. In de notariële akte machtigde Mendes Manuel Nunes in een gerechtelijke procedure bij de Commissarissen van Kleine Zaken in Amsterdam. Wie was deze schilder van Portugees-Joodse afkomst?
Er zijn niet veel Joodse schilders uit het Amsterdam van de zeventiende eeuw bekend. De bekendste is Samuel d’Orta die een etsplaat met daarop Abrahams verstoting van Hagar en Ishmael kocht van Rembrandt. D’Orta kocht de plaat op voorwaarde dat Rembrandt zelf geen afdrukken meer van zou verkopen, kennelijk vertrouwde hij Rembrandt niet en liet er op 17 december 1637 een notariële verklaring over opstellen. Net als de machtiging van Abraham Mendes gebeurde dit bij notaris Benedict Baddel. De uit Geneve afkomstige Baddel had, waarschijnlijk vanwege zijn talenkennis, veel Portugees-Joodse klanten. Doordat de akten van Baddel ernstig beschadigd zijn bij de stadhuisbrand in 1762, is er tot nu toe minder onderzoek in deze akten gedaan dan veel andere notarissen uit de zeventiende eeuw. In 1639 klopte dus ook schilder Abraham Mendes bij deze notaris aan.
Op 17 december 1716 werd tijdens de vergadering van de Kerkenraad Johanna ‘binnen gestaan’ met het verzoek om ‘nopens haar goet gedragh’ te mogen worden gedoopt. Johanna was, zo schrijft de notulist, ‘een Indiaansche doghter van Mallaca eertijds genaamt Grasia’.
Kerkenraadsnotulen Hervormde Kerk, 17 december 1716
Nadat zij werd ondervraagd over het geloof werd haar verzoek toegestaan en enkele dagen later, op 23 december, werd zij in de Nieuwe kerk gedoopt.
Doopinschrijving in de Nieuwe Kerk
De slaafgemaakte Grasia was door Anton Bitter en Appolonia Coisaart meebracht naar de Republiek, zoon en schoondochter van de door Leonard Blussé beroemd geworden jurist Joan Bitter. Of Johanna na haar doop als dienstbode bij de familie Bitter in huis bleef, een eigen leven in Amsterdam heeft opgebouwd of is teruggekeerd naar Azië is nog niet bekend.
Het is 1759. Jan Christiaan Prijn legt een notariële verklaring af. Hij is de eerst bekende zwarte man in dienst van een Amsterdamse chirurgijn. Geboren in New York, werkte hij hier enkele jaren, voordat hij als lichtmatroos aanmonsterde bij de VOC.
Meesterchirurgijn Jacob Franszn. voert een aderlating uit op het schilderij van zijn chirurgijnswinkel in Amsterdam, dat Egbert van Heemskerck in 1669 maakte. Het bloed wordt opgevangen in een kom, opgehouden door zijn zoontje. Alledaagse arbeid in een heelmeesterspraktijk, zoals bijna een eeuw later ook voor Jan Christiaan Prijn, werkzaam bij meesterchirurgijn Jan David Burghardt in de Jordaan. Niks bijzonders – behalve dan dat Jan Christiaan een zwarte jongeman was, omstreeks 1739 geboren in New York.
Sinds de late 16de eeuw hebben er altijd mensen van Afrikaanse afkomst in Amsterdam gewoond. Er vormde zich zelfs een kleine zwarte gemeenschap in de omgeving van de Jodenbreestraat en het eiland Vlooienburg. Vele honderden zwarte bedienden trokken naar de stad, vaak met een slavernijachtergrond. Alleen al uit Suriname gedurende de 18de eeuw zo’n 1500. Er waren zwarte zeelui bij in dienst van de Nederlandse schepen van de West-Indische Compagnie, de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de koopvaardij. Ook op Franse, Portugese en Engelse schepen die aanmeerden in de stad waren bemanningsleden van kleur geen uitzondering. De meeste Jordanezen zullen dan ook niet hebben opgekeken van de twintigjarige zwarte man Jan Christiaan Prijn. Hij was een van de twee knechten die chirurgijn Burghardt in dienst had; de andere was de vijf jaar jongere Adriaan Hoovenaar, een weesjongen uit de Tichelstraat.
Life was tough in seventeenth century Amsterdam. The winters were very cold. This extraordinary painting by Jan de Bray (1662) makes you think about what it was like for migrants from warmer areas like Angola, Sao Tome or Pernambuco to live in the cities of the Dutch Republic?
Jan de Bray (1626/1627-1697) lived and worked in Haarlem. The painting is in the collection ‘Groot Constantia Homestead’ in Cape Town.
Maria Gay
Zuiderkerk, Amsterdam, 1663
Probably the most poignant example of how harsh the conditions were in Amsterdam, is that of the 18 year old black woman Maria Gay who was baptized in the Dutch Reformed Zuiderkerk in the 1650’s. After her feet were frozen, her legs had to be amputated in the hospital in Amsterdam. Maria Gay ‘with wooden legs’ lived in Amsterdam until the late 1670’s
Swarte Klaas
Swarte Klaas, circa 1770 (Collection Stadsarchief)
Maria Gay’s story also reminds us of the images of the famous Amsterdam street figure ‘Swarte Klaas’. A black man without legs, who lived in Amsterdam in the second half of the eighteenth century. Maybe a former sailor, like Joseph Johnson in London in the early nineteenth century.
Swarte Klaas in front of the CIty Theater of Amsterdam, 1775 (Collection Stadsarchief)
In 1656
legde de Portugese suikerhandelaar Eliau de Burgos een verklaring af bij een
Amsterdamse notaris over de weggelopen zwarte vrouw genaamd Juliana, die hij in
slavernij had meegenomen uit Brazilië. Burgos was van plan te vertrekken naar
de plantagekolonie Barbados en wilde Juliana meenemen als bediende. Bij de
notaris vertelde De Burgos dat hij haar in 1643 als meisje had gekocht voor 525
gulden, en hij haar in Brazilië makkelijk voor een vergelijkbaar bedrag had
kunnen verkopen, maar dat Juliana hem gesmeekt zou hebben mee te mogen naar de
Republiek.
Of dat laatste waar is kunnen we betwijfelen, maar duidelijk is dat zij eenmaal in de Republiek niet van plan was om opnieuw naar een plantagekolonie te vertrekken. Integendeel, Juliana was inmiddels door Amsterdammers op de hoogte gebracht van de wetgeving in Amsterdam die stelde dat er in de stad geen slavernij bestond, waarop zij besloot hiernaar te handelen en weg te lopen.
Terwijl de
Amsterdammers de wereld over trokken, kwam de wereld naar Amsterdam. Vanaf het
moment dat de Amsterdammers rond 1600 hun vleugels uitsloegen naar Afrika, Azië
en Amerika kwamen mensen uit deze gebieden naar Amsterdam. Een deel van deze
mensen had een achtergrond in slavernij, maar anderen kwamen als diplomaten,
ambachtslui en zeelieden. In dit essay zal ik aan de hand van concrete
voorbeelden de ontwikkeling van Atlantische en Aziatische migratie naar
Amsterdam gedurende de zeventiende en achttiende eeuw schetsen. De nadruk
daarbij ligt op de vraag of slavernij was toegestaan in Amsterdam.
Vrije en slaafgemaakte zwarte Amsterdammers in de zeventiende eeuw
Wanneer de eerste Afrikaan of Aziaat zich in Amsterdam vestigde is natuurlijk moeilijk vast te stellen. Maar de gedocumenteerde aanwezigheid van zwarte Amsterdammers gaat terug tot de jaren 1590. In januari 1593 trouwde Bastiaen Pietersz van ‘Maniconge in Afryken’ – een rijk dat het huidige Congo en Angola omvat – met de Amsterdamse weduwe Trijn Pieters in de Oude Kerk. Pietersz was een verversgezel en werkte dus in de lakenindustrie. Vrijwel zeker was hij een vrije man. In 1594 werd hun dochter Madelen gedoopt in de Nieuwe Kerk op de Dam, misschien wel het eerste Afro-Europese meisje dat geboren werd in Amsterdam. Dit voorbeeld laat zien dat de Afrikaanse aanwezigheid in Amsterdam verder teruggaat dan de eerste gedocumenteerde Amsterdamse slavenhandels reis, namelijk die van het schip Fortuijn dat in 1596 vertrok.
‘De visitatie‘, 1640 door Rembrandt van Rijn, Detroit Institute of Arts
Tegelijkertijd kwamen vanaf het begin van
de zeventiende eeuw mensen in slavernij in Amsterdam terecht. De eerste
slaafgemaakten kwamen waarschijnlijk mee met Sefardische migranten uit Spanje
en Portugal Slavernij was een veelvoorkomend verschijnsel op het Iberisch
schiereiland. Zo was in Lissabon rond 1600
ten minste tien procent van de bevolking
van Afrikaanse afkomst. Sommige Sefardische families namen slaafgemaakte
bedienden mee naar Amsterdam. Op de Portugese begraafplaats Beth Haim werd een
aparte plek aangewezen als begraafplaats voor escravos
(slaven), criados (bedienden)
en moças (dienstmeisjes)
die wel joods, maar niet Portugees waren. In de zeventiende-eeuwse
begraafboeken zijn verschillende mensen van Afrikaanse afkomst te vinden die op
deze aparte plek werden begraven. De term ‘slaaf ’ werd slechts tweemaal
genoteerd: ‘Op 28 [september
1617]
werd een slavin van Abraham Aboaf begraven, achter de slavin van David Netto’,
later spreekt men van negros of
mulatos.
Andere joden van kleur werden op een reguliere
plek op de begraafplaats begraven, zoals
de ‘mulatte vrouw van de mulat Trombeta’ in 1620, en in 1629 de
inmiddels beroemde Elieser, de zwarte bediende van Paulo de Pina. Die laatste
kwam naast een slavenhandelaar te liggen.
Wetgeving over slavernij in Amsterdam
Met de komst van bedienden in slavernij werd de kwestie van slavernij in Amsterdam actueel. Formeel was slavernij al sinds de middeleeuwen niet toegestaan in de stad. In de boeken met ‘Keuren en Costumen’ van Amsterdam is vanaf 1644 een bepaling over slavernij opgenomen. Deze Amsterdamse bepaling was een letterlijke kopie van een Antwerpse die teruggaat tot in de zestiende eeuw. ‘Van den Staet ende conditie van persoonen’ de bepaling opgenomen dat: ‘Binnen der Stadt van Amstelredamme ende hare vrijheydt, zijn alle menschen vrij, ende gene Slaven.’ Een duidelijke bepaling waarin werd aangegeven dat de stad officieel geen slavernij erkende en dat ieder mens in Amsterdam als vrij persoon gezien moest worden. Het tweede artikel bepaalde hoe men die vrijheid kon opeisen: ‘Item alle slaven, die binnen deser Stede ende haere vryheyt komen ofte gebracht worden; zijn vrij ende buyten de macht ende authoriteyt van haer Meesters, ende Vrouwen; ende by soo verre haere Meesters ende Vrouwen de selve als slaven wilden houden, ende tegens haeren danck doen dienen, vermogen de selve persoonen haere voorsz. Meester ende Vrouwen voor den Gerechte deser Stede te doen dagen, ende hen aldaer rechtelyck vry te doen verklaren.’4 Het was dus mogelijk om de vrijheid te verkrijgen, maar dat vroeg wel wat van degene die in slavernij gehouden werd. Ten eerste moest je op de hoogte zijn van de wetgeving. Ten tweede moest je de (fysieke) mogelijkheid hebben om degene die jou als slaaf hield voor het gerecht te dagen. Ten derde moest je een plek hebben om naartoe te gaan nadat je bevrijd zou zijn. Hierdoor kon slavernij in de praktijk wel degelijk voorkomen.
Juist in deze periode kwamen steeds meer
mensen uit het Atlantisch gebied en Azië de stad binnen. Vrije zeelieden, maar
ook mensen in slavernij. Uit Afrika, Azië en, vanaf de verovering tot aan het
verlies van ‘Nieuw Holland’ door de WIC, vooral uit Brazilië. De latere
admiraal Jan van Galen ‘gaf ’ zijn vrouw Hillegonda Pieters in de jaren 1620 de
‘morin’ Maria. In 1638 kwam Hans Willem Louissen met vrouw, twee dochters en
twee ‘moulaten’ met het schip De Regenboge uit Brazilië. In 1639 vertrok Joan Roiz
Machado met zijn vrouw en een zwarte slaafgemaakte man met het schip Barcque Longe eveneens
uit Brazilië. In 1642 schonken
Simeon Correa en zijn vrouw Maria da Costa Caminha in Amsterdam de vrijheid aan
de zwarte vrouw Zabelinha en haar kinderen. In het kerkje van Sloterdijk trouwde
op 27 oktober
1652 slaafgemaakte
Jacob van ‘Bangalen’ met Susanna van ‘Gujarati’. Na de voltrekking van het
huwelijk werd het echtpaar teruggezonden naar Azië. Zij waren naar Amsterdam
meegenomen door Jan van Teylingen, commandeur van de VOC-handelspost Suratte in
India.
In de praktijk verliet een deel van de
bedienden, al dan niet met toestemming, hun ‘meesters’. In de jaren 1630 leefden dan ook diverse vrije zwarte families
in de omgeving van Vlooienburg en de Jodenbreestraat. Uit onderzoek is gebleken
dat tussen 1630 en
1665 ongeveer
honderd mensen van Afrikaanse afkomst trouwden in Amsterdam; deze mensen
woonden vrijwel allemaal bij elkaar in de buurt.6
Uit de schaarse documenten blijkt dat
deze mensen elkaar goed kenden, en met elkaar optrokken. Regelmatig trouwden in
Amsterdam aanwezige zwarte vrouwen met zwarte zeemannen die meestal via
Brazilië in Amsterdam terechtkwamen. Deze gemeenschap vormde waarschijnlijk het
vangnet waardoor mensen als Juliana uit slavernij konden vluchten.
Toename van slaafgemaakten uit Oost
en West
De situatie veranderde met de vestiging van verschillende plantagekolonien in Zuid-Amerika, Suriname, Berbice en Demerary. Deze koloniën waren zoals elders in deze bundel is te lezen, vrijwel volledig gebaseerd op de arbeid van tot slaaf gemaakte Afrikanen, en in mindere mate Inheemsen. Een klein deel van deze mensen zou ooit in Amsterdam of elders in de Republiek terechtkomen. Toch reisden plantage-eigenaren steeds vaker uit de plantagekoloniën naar de Republiek, voor zaken of om zich daar permanent te vestigen, waarbij zij vaak slaafgemaakte bedienden meenamen. In de loop van de achttiende eeuw nam de komst van slaafgemaakten uit met name Suriname dan ook flink toe. De Surinaamse gouverneursjournalen geven een indruk van het komen en gaan van plantage-eigenaren en anderen met hun slaafgemaakte bedienden. In de loop van de achttiende en negentiende eeuw zijn honderden slaafgemaakten uit Suriname voor korte of langere tijd in de Republiek terechtgekomen.
door Michiel van Musscher
Een voorbeeld uit 1769 geeft een indruk van de omvang van dit fenomeen. Op 1 mei 1769 vertrokken vier schepen uit Paramaribo naar Amsterdam, de Spion, de Jonge Elias, de Johan Coenraad en de Anna Maria Magdalena. Onder de 33 passagiers waren acht slaafgemaakten, Princes en Tamra, de jongen Turk, de jongen Hazard, de meisjes Diana, Porta en Venus en de jongen September. Jaarlijks vertrokken tientallen schepen, en op vrijwel elk schip dat in de Republiek aankwam, waren slaafgemaakten aanwezig. Velen gingen na enige tijd weer terug naar Suriname zonder dat er iets aan hun juridische status veranderd was. Anderen bleven in de Republiek tot aan hun dood, zoals Susanna Dumion, die door de weduwe Susanne l’Espinasse werd meegenomen naar Amsterdam. Dumion wordt door L’Espinasse in haar in Amsterdam opgemaakte testament ‘slavin of dienstmaagd’ genoemd, bij overlijden van L’Espinasse zou Dumion de vrijheid en een toelage van 4 gulden per week worden toegekend. Op 28 mei 1784 liet Dumion zelf een testament opmaken. Uiteindelijk zou Susanna Dumion op 12 november 1818 op 105-jarige leeftijd overlijden in Haarlem, volgens de overlijdensakte liet zij geen vaste goederen na. Andere slaafgemaakten werden in Amsterdam, na kortere of langere tijd, formeel vrijgemaakt door hun eigenaren. Een voorbeeld is Juan Francisco Ado, die in 1731 in Amsterdam arriveerde met Anna Levina Leendertsz, vrouw van de voormalige gouverneur van Curaçao, en oud-schepen van Amsterdam Jan Noach du Fay. Al voor vertrek uit Curaçao was afgesproken dat als de ‘slaaff haar […] behoorlijk mochte dienen en oppassen geduurende de reijse’, hij in de Republiek zijn vrijheid zou krijgen. Formele vrijmakingen hadden meestal te maken met een geplande reis naar het buitenland, meestal terug naar de kolonie, in het geval van Ado terug naar Curaçao. Terwijl in Suriname steeds meer slaafgemaakten het oerwoud in vluchtten om in vrijheid te kunnen leven, hadden de bewoners van de relatief kleine Caribische eilanden als Curaçao minder mogelijkheden. Regelmatig probeerde slaafgemaakten als verstekeling te vluchten, ook naar de Republiek. Lang niet altijd was dit succesvol en dan werden verstekelingen uiteindelijk vaak teruggestuurd. Zoals Paap die in Axim werd geboren en in Curaçao als slaaf werd verkocht. In 1734 ging hij als verstekeling aan boord van het schip Werkendam richting Amsterdam. Hij wilde doorreizen naar Afrika, maar werd na een beslissing van de Staten-Generaal teruggestuurd naar Curaçao.
De viering van de Pesachmaaltijd Bernard Picart , 1725 (Amsterdam Museum)
De VOC probeerde de komst van
slaafgemaakten naar de Republiek vanuit Azië zoveel mogelijk te beperken.
Repatriërende VOC-dienaren moesten meegenomen slaafgemaakte bedienden in
principe achterlaten op de Kaap, tenzij zij uitdrukkelijk toestemming hadden om
mensen mee te nemen. Toch kwamen veel Aziatische mannen en vrouwen met een
achtergrond in slavernij in de loop van de zeventiende, achttiende en
negentiende eeuw in Amsterdam terecht. In de bronnen worden zij meestal ‘gewesene
slavinnen’ genoemd. Thomas Matroos en zijn vrouw Maria de Grave lieten op 8 november 1729
bij een notaris vastleggen dat hun ‘geweesene
Slavinne, die zij uijt India herwaarts met haar hebben overgebragt, genaamt
Sara van Java, bij de langst levende zal blijven woonen tot haar dood toe’.
Bij overlijdenvan Matroos dienden de erfgenamen Sara in huis te nemen
of tot aanhaar dood een jaarlijkse toelage van f. 150,- te betalen. Op 15 mei 1737
liet Calistrevan Amboina (Ambon)
bij dezelfde notaris haar eigen testament op- maken, ook zij werd een ‘geweesene
slavinne’ genoemd. Zij was naar deRepubliek meegenomen, door de vanuit
Batavia repatriërende VOC-opperkoopmanJan Elsevier en zijn vrouw Ida
van der Schuur. Op 21 december1691 werd
‘Lea van Balij gewesene slavinne tot Batavia’ in de Westerkerk gedoopt.Ze
woonde bij Ida Castelijn op de Keizersgracht en was waarschijnlijkmeegenomen
door Ida Castelijn en Jan Parvé, de admiraal van een retourvlootin 1690. De rest van haar leven bleef Lea van
Balij in Amsterdamen trouwde in 1708
met Nicolaas Baltus van Ambon (Molukken).
Juridisch verzet en formalisering
Tot diep in de achttiende eeuw veranderde meestal niets aan de status van slaafgemaakten: zij bleven slaven wanneer zij na een verblijf in Amsterdam terugkeerden naar Suriname of andere kolonies. Totdat Marijtje Criool en haar dochter Jacoba Leilad, beiden als slaafgemaakten naar de Republiek gebracht, in 1771 bij de Staten-Generaal om vrijbrieven vroegen om daarmee als vrije mensen naar Suriname te kunnen vertrekken. De Staten-Generaal besloten, gebaseerd op de oude wetgeving dat de Republiek geen slavernij kende, dat vrijbrieven niet nodig waren, omdat zij vanwege hun aanwezigheid op ‘vrije grond’ automatisch vrij waren geworden. Dat hier direct gebruik van werd gemaakt door andere slaafgemaakten blijkt wel uit het verhaal van Adriaan Isaak Koopman. Koopman was als Fortuin, de slaafgemaakte bediende van Reinier du Plessis, in 1772 in Amsterdam aangekomen. In Amsterdam wilde hij zich laten dopen in de hervormde kerk. Du Plessis wilde daar geen toestemming voor geven, waarna Fortuyn zich op het plakkaat van 1771 beriep.
De beslissing van de Staten-Generaal
leidde tot onrust onder de planters in Suriname en de investeerders in
Amsterdam. De investeerders in Amsterdam maakten zich druk om het
kapitaalverlies. Om hen tegemoet te komen, werd de regelgeving door de
Staten-Generaal aangepast. In 1776 werd bepaald dat slaafgemaakten die in de Republiek aankwamen niet
automatisch vrij werden, maar pas na een halfjaar, met de mogelijkheid tot
verlenging van nog een halfjaar. Als de slaafgemaakte na dat jaar nog niet was
teruggestuurd naar Suriname werd hij automatisch vrij, ook bij terugkeer naar
de kolonie. Maar zelfs daarna werd dit nog af en toe met succes betwist door
slaveneigenaren.
Conclusie
Hierboven is aan de hand van voorbeelden
de ontwikkeling geschetst van Aziatische en Atlantische migratie naar Amsterdam
gedurende de zeventiende en achttiende eeuw. Gedurende de hele periode van
slavernij leefden Aziatische en Atlantische migranten in Amsterdam, al dan niet
met een achtergrond in slavernij. Een deel van hen leefde in vrijheid,
waaronder een kleine zwarte gemeenschap in de zeventiende eeuw in de omgeving
van de Jodenbreestraat. Het oude van vrijheidslievende principes getuigende
plakkaat werd nooit door autoriteiten actief gehandhaafd, waardoor slavernij in
de praktijk bestond. Het plakkaat bood voor sommige naar Amsterdam gemigreerde slaafgemaakten
wel een mogelijkheid om hun vrijheid op te eisen.
In officiële documenten werden voormalige slaafgemaakten uit Azië in de Republiek ‘gewesene slaven’ genoemd. Tegelijkertijd kwamen in de loop van de achttiende eeuw honderden slaafgemaakten uit de Guyana’s voor kortere tijd naar Amsterdam. Aan hun juridische status veranderde meestal niets en zij bleven slaven. Dit werd in de jaren 1770 door een aantal slaafgemaakten succesvol aangevochten, waardoor slaven op basis van een bezoek aan de Republiek vrij konden worden verklaard. Maar deze maas in de wet werd in 1776 gedicht om voorrang te geven aan de belangen van slavenhouders en in slavernij investerende Amsterdammers.
Onlangs werd dit prachtige portret van Joanna de Silva uit Bengalen aangekocht door het Metropolitan Museum. Joanna de Silva, zo blijkt uit een opschrift op het schilderij, verzorgde de kinderen van de Britse Luitenant Kolonel Charles Deare. Niet vaak kom je zo’n mooi portret van een (waarschijnlijk slaafgemaakte) bediende tegen. Het portret werd in 1792 geschilderd door William Wood (1769-1810).
De afgelopen jaren kwam ik in de Amsterdamse archieven meer dan twintig mannen, vrouwen en kinderen uit ‘Bengalen’ tegen, die voor korte of langere tijd in de stad verbleven in de zeventiende en achttiende eeuw. Vooral zeemannen en (slaafgemaakte) bedienden. Eén van hen was Clara, een jong meisje dat in 1771 werd begraven op het Leidse Kerkhof. Clara woonde in het Aalmoezeniersweeshuis, het armenweeshuis van Amsterdam. Waar het leven zeer hard was.
Het slaafgemaakte meisje Bietja, 1784. Jan Brandes (Rijksmuseum)
Midden in de winter van 1768 zwierf het kleine meisje moederziel alleen over straat in Amsterdam, totdat iemand haar tussen kerst en nieuwjaar naar het weeshuis bracht. Waar ze een klein deel van haar verhaal vertelde. Dit werd als volgt opgetekend in het ‘innameboek’ van het weeshuis:
Clara van Bengalen, oud 8 1/2 jaar
Sijnde als een Slaafvinne met Capt Johannes Sigismundis Hoeve omtrent een en half jaar geleden van Bengale alhier mede gebragt en is nu wederom met zijn vrouw met het schip De Vrouw Cornelia Hillegonda na Indien vertrokken en dit slavinnetje alhier gelaaten. t welk loopt swerven en niemand is die het zelve kint wil na sig neemen.”
Inschrijving Clara van Bengalen, 8 1/2 jaar oud in het Aalmoezeniersweeshuis.
Aalmoezeniersweeshuis, Stadsarchief Amsterdam
Clara zou de rest van haar korte leven in in het weeshuis wonen. Twee jaar en drie maanden later, op 18 april 1771, werd zij begraven op het Leidse Kerkhof, nog geen 11 jaar oud.
In de zomer van 1767was Clara, als 7-jarig meisje in slavernij, meegenomen naar Amsterdam door VOC-kapitein Johannes Sigismundis Hoeve. Toen Hoeve na een halfjaar weer naar Azië vertrok, liet hij Clara aan haar lot over in de stad.
Clara was niet het enige slaafgemaakte Aziatische kind dat in een stedelijke armeninstelling terecht kwam. In de tentoonstelling ‘Amsterdammers en slavernij’ in het Stadsarchief was afgelopen zomer het verhaal te zien van een baby die naar het weeshuis werd gebracht: Hanibal van Moston, kind van twee Aziatische ouders, die door een dominee naar de Republiek werden meegenomen.
